قبل از اينکه به معرفی شاعر ترکي سرای توانای ساوه پرداخته شود ، لازم است که مختصری در مورد موقعيت جغرافيايی, فرهنگی و اجتماعی شهرستان ساوه بيان شود.
شهرستان ساوه که در تقسيمات کشوری در استان مرکزی واقع است از شمال به کرج و قزوين، از مشرق به ري و قم ، از مغرب به استان همدان و از جنوب به تفرش و قم محدود است.
نام ساوه که در زبان ترکي ساوا گفته مي‌شود به معني همای سعادت (سعادت قوشو) و خرده طلا آمده است.
زبان ترکي رايج در شهرستان ساوه شاخه‌اي از ترکي آذربايجاني ميباشد که به گويش‌هاي همدان, قزوين, اسدآباد, زنجان, تيکان‌تپه, سايين‌قالا (شاهين‌دژ) و ... بسيار نزديک است.
با استناد به اظهارات فوق، تيليم‌خان، شاعر تواناي ترکي سرا, شاعر ايران و آذربايجان ميباشد که در سالهاي ۱۲۰۹- ۱۱۳۶هـ . ش., ( ۱۲۴۶-۱۱۷۳ هـ.ق.) و (۱۸۳۱-۱۷۵۸ م.) مي‌زيسته است. محل تولد وي روستاي «مرغئي» (مراغه) از منطقه مزلقان چاي ساوه ميباشد. اين روستا در تقسيمات فعلي کشوري جزء بخش نوبران شهرستان ساوه است.
نام پدر تيليم‌خان «تيمورخان» و نام پدر بزرگش «قاراخان» ميباشد. پسرانش به نامهاي «ابوالقاسم بگ»، «غلامحسين بگ» و «شکرالله بگ» بوده اند. نام يکي از دخترانش «زرافشان» و نام دختر ديگرش مشخص نيست. همسرش” «مختومه خانم», خواهر کوچکتر «مهری خانم» دختر حاجي محمّدرضاخان بوده است. گفته مي شود تيليم خان دل در گرو عشق مهري داشته ولي مهري با شخصي به نام «صفي‌الله خان» که از مقامات بلندپايه نظامي آن دوره بوده ازدواج کرده و به شيراز مي رود. تيليم‌خان نيز به شيراز رفته و در آنجا به شغل نجاري و منبت کاري مشغول مي‌شود و بعد از مدّتي به ديار خود بر مي‌گردد و با مختومه خانم ازدواج مي‌کند.
شيراز منه زيندان اوْلور
گئدن گلين , گئدن گلين
کلمه «تيليم» که در کتاب ارزشمند «ديوان لغات‌التّرک» محمود کاشغری آمده از کلمه های اصيل ترکی و به معني زياد، تمام، کامل، هميشه، دائم، با پايه و اساس و ابدی می باشد. (ديوان الغات التّرک جلد ۱ صفحه ۵۱۴-۳۹۷)
تيليم‌خان در سن ۷۰ الي ۷۵ سالگي در روستان مرغئي وفات نموده و در همانجا دفن مي‌گردد ، قبر وی در قبرستان همان روستا واقع می‌باشد که در سال 89، بارگاهی بر روی آن برپا گردید.
***
چنين نقل است که شبي تيليم خان در منزلش بوده که دو نفر سوار بر اسب در منزل وي را مي زنند و از تيليم خان طلب آب مي کنند تيليم خان براي آنها آب آورده و آنها پس از نوشيدن آب، جرعه اي از آنرا به تيليم خان تعارف مي کنند. او نيز جرعه اي از آن آب نوشيده و سپس آن دو نفر ناپديد مي شوند. تيليم‌خان هم راهي مزرعه‌اش در آسقين (ييلاق، اوبا) مي شود ، در سر راه در منطقه اي که اکنون به” «تيليم خان گديگي»” شهرت دارد از هوش مي‌رود. (نکته‌ی جالب اينکه از تيليم‌خان گديگي مزار شاهزاده مسلم مشخص است) عده‌ای تيليم‌خان را در حالت بي‌هوشي يافته و او را به آسقين (آسگين) مي‌برند. در آنجا زنی عارفه پی به روحانی بودن اين حالت برده و او را از پزشک بي‌نياز مي‌بيند.
چنانچه از آثار تيليم‌خان مشخص است ، وي با آثار شاعران قبل از خود آشنايي لازم را داشته و بر بعضي اشعار آنان نظيره نوشته است. از شاعراني که تيليم خان از اشعار آنان در شعرش به انحاء مختلف استفاده کرده مي توان به شاعران ذيل اشاره کرد:
۱- محمّد فضولي شاعر بزرگ آذربايجان (قرن نهم هجری)، ۲- عمادالدين نسيمي بنيانگذار فرقه‌ی حروفيه (قرن هشتم هجری)، ۳- ملاپناه واقف (که معاصر تيليم‌خان و وزير ابراهيم خليل‌خان حاکم وقت منطقه‌ی قاراباغ آذربايجان شمالي و مستقر در قلعه‌ی شوشا بوده است)، ۴- شاه اسماعيل ختايي (بنيانگذار سلسله صفويه)، ۵- مختوم‌قلي فراغی شاعر بزرگ ترکمن (که چند دهه قبل از تيليم‌خان دار فاني را وداع گفته است)، ۶- تيکمه‌داشلي خسته‌قاسم (که در دوره‌ی صفويه و افشاريه در بين سالهای ۱۰۸۱ و ۱۱۵۷هجری شمسي مي‌زيسته است)
همانطور که تيليم‌خان در اشعار خود از شاعران قبل از خود تاثيراتي پذيرفته، بر شاعران بعد از خود نيز تاثيراتي داشته است. اين امر را مي‌توان در آثار شعرايي نظير مأذون قشقايي, ترکمن محمود (از نوادگان تيليم خان), حکيم هيدجي و شاعران ديگر منطقه به خوبي مشاهده نمود.
تيليم خان در آثار خود از ادبيات شفاهي و فوْلکلور غني ترکان (مخصوصا منطقه ساوه و همدان) استفاده هاي فراواني برده است؛ مانند استفاده از امثال و حکم، گفتار نياکان, قصّه ها, داستانها, اصطلاحات رايج در زبان مردم و ...
براي اثبات ادعاي خود, در اين جا به کار برده شدن ضرب‌المثل معروف “بيرگولونن ياز اوْلماز”(با يک گل بهار نمی‌‌شود), در يک بيت شاعر را شاهد مي‌آوريم.
هر مصلحت اوْلسا ائلينن گرک مثلدير بو, بير گوٍلونن ياز اوْلماز
يا در اشعاري چون «مؤو ايله قوْيونون موٍباحيثه سي- بحث تاک با ميش» و «يئر ايله گؤيون بحثي- مباحثه ي زمين و آسمان» از داستانهاي قديمي مانند بحث «درخت خرما و بز» الهام گرفته است .
از آثار تيليم خان چنين بر مي آيد که وي علاوه بر ادبيّات ترکي بر ادبيّات عرب و فارسي تسلط کافي داشته و اشعاري نيز به اين زبانها سروده است .
ايگيـد اودور اهل- عيرفان يانيندا دمـه دم قاتمــايا, وئــره بيردم گوش
سوْروشسالار اصول- ديـن نئچه دي عرب خمس و فارسي پنج و توٍرکو بئش
از اشعار تيليم خان که تاکنون در دست است، بيشترشان داراي مفهوم مذهبي، اجتماعي و پند و اندرز و حکمت مي باشند.
لازم به ذکر است که در کتابت اين مجموعه ، تا حدّی از «الفباي زبان ترکی» مصوّب در دو سمينار «بررسي نگارش زبان ترکي» که با ارائه ي ده ها مقاله ي علمي توسط اساتيد و مدرسين همين زبان در دانشگاه, نويسندگان, روزنامه نگاران, شعراء و ساير صاحب نظران در اين زمينه, در سالهاي ۱۳۷۹ و ۱۳۸۰ شمسي در تهران برگزار گرديد, استفاده شده است. لازم به ذکر است که اين شيوه نگارش قابل برگردان به وسيله کامپيوتر به الفباي ترکي لاتين با کمترين غلط ميباشد.
اشعار تيليم خان، بيشتر به لهجه ادبي سروده شده، ولي در بعضي اشعار که به لهجه محلي ديده يا شنيده شده، سعي گرديده که عيناً نوشته شود؛
مانند:
- جاروکش اوْللام خانه يده(خانه نده).
- عتبه يده(عتبه نده) بير داشام.
- ياخشيليق ائيله‌يه‌ی بيلن اوْلمويا
- ...
هدف از گردآوری مجموعه «ديوان اشعار حکيم تيليم‌خان» (جلد اوّل) معرفي اين شاعر بزرگ, توانمند, عارف و حکيم به خوانندگان و دنياي ادبيات, همچنين درخواست از اهالي ادب پرور منطقه در راستاي گردآوري و نشر صدها عنوان اشعار چاپ نشده و مانده در سينه‌ها, بياض‌ها و نسخه‌هاي موجود در دست اهالي منطقه ميباشد.
محقق بزرگ و خستگي‌ناپذير مرحوم «دکتر علي کمالی» هم در راستاي گردآوري آثار تيليم‌خان زحمات زيادي را متحمل شد ولي با درگذشت نابهنگام وی و عدم ادامه راه وی توسط خانواده‌اش, زحمات سی و اندی ساله‌ی او بی‌ثمر ماند.
با درگذشت دکتر کمالي و عدم ادامه‌ی راه ايشان از طرف خانواده و بستگانش, اين وظيفه‌ی سنگين يعني گردآوری و نشر آثار تيليم‌خان به دوش همه‌ی همشهريان افتاده است. اميدوارم ادب‌دوستان منطقه در اين راه همت نمايند.
اسداله اميری - بهار ۱۳۸۵
