JJJJJJJJJJJJJJ
خرد باغبانی بؤلماق إیسته دیم امّا، باغیم یؤقدیر،
اونی قورماق تیله یدیرمین قنی ایندی چاغیم یؤقدیر،
آغو توتمیش یر و کؤکنی، اونرگه توپراغیم یوقدیر.
اوزیلگن تامیری، سولغین آغاچمن یپراغیم یوقدیر.
إیچیمده درد آغیر، قت-قت، اوزوندیر ائتماغیم یؤقتدیر.
روانیم باغیده سَیر ایله نگگیز سیز کیسکه-اوشاقلر،
جانیم جانیده ارداغ تاپدینگیز ای قرا یو آقلر،
کؤکسیمدن دهری انگلب، سورمنگیز آشنایو اؤرتاقلر،
سؤزیم نینگ معناسیدین سیپقرینگ ای بغری چنقاقلر،
إیچیمده تؤلغنور اؤزلیک، دینگیزمن قیرغاغیم یوقدیر.
خرافی ملتیم دردیدن اؤلدیم آه نجات ایندی،
بو تار دنیا یوزیده سیغمه دیم إیزلی ثبات ایندی،
یوزیمگه آچ یاروغ بغرینگنی هردم کائینات ایندی،
قؤلیمدن توت حیات باشله، مینگه إیلگینگ اوزات ایندی،
بو ترقاق، اؤز باشیمچه ایل ارا اسقاتماغیم یؤقدیر.
عقل اؤرنیده اسلام اهلیده سه سیق ساقال کؤردیم،
قیزیل کوز یاشگه کومیلگن نیچه قیز و عیال کؤردیم،
أیلانر بغریده سیوگیسی تاپته لگن وصال کؤردیم،
مَچیتده سکس، بچّه اوستیده کوپ قیل و قتل کؤردیم،
حقیقتنی آچیق یازماق إیشیدن قیتماغیم یؤقدیر.
عمر بؤیی بوزوقلیک تاردینگ آباد بؤل کؤنگلیم،
توهم باتقاغیدن باش چیقردینگ شاد بؤل کؤنگلیم،
ساکن آباد و جیملیک قعریده فریاد بؤل کؤنگلیم،
حور و غلمان و جنت، دینیدن آزاد بؤل کؤنگلیم،
چو یر بؤلدی مینگه جنّت و ائری اوچماغیم* یؤقدیر.
یشش اچّیق-چوچیگین تارتدینگ عمرینگده کوپ و کم،
حیاتده یؤق عدالت انگله دیم اخلاق و منطق هم،
گؤزه ل فرهنگ لطفیدن یاوزلیکلر تاپر برهم،
قلمنی تیلگه سال یازگیل إیشانچ بؤلسین سؤزینگ اؤکتم،
حیات بیرله تفکّردن بؤلک زور قئناغیم* یؤقدیر.
إیشانچ تؤره
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ *
فیسبوکداش دوستلریمیزدن حرمتلی اکرم مرور «لغتشناس»حلیم یارقین جنابلریدن منه بونده ی سؤره بدیلر: " یازوولرده "چه" پسوند بۉلیب کېلیب اۉزبېکچه، فارسچه یا عربچه یازهدیلر. نیمه اوچون اۉزبېکی، فارسی یا عربی یازمهیدیلر؟".
باشده کیلتیریلگن انه شو منبع گه مناسبت بیلدیرسک:
لغتشناسلیک تؤغریسیده قیسقچه معلومات
فرهنگ «ازبکی به فارسی» نینگ یخشی تامانی
فرهنگده‌گی ینه ائریم کمچیلیکلر:
-ایضاحلی لغتده‌گی سؤزلر آره‌سیگه کلاسیک اثرلردن، مثلن:
- فرهنگده‌گی سؤزلر ترانسکیریپسه اساسیده ترتیبلشتیریلگن، دیب ادعا قیلینه‌دی. حال بوکه، لغتلر ترانسکیریپسیون اساسیده ایمس، بلکه عادی لاتین یازووی شکلیده عکس ایتتیریلگندیر. سؤزلرنینگ ترانسکیریپسیه عمومن باشقه نرسه. اونده سؤزلر حرف و بیلگیلردن توزیلگن بؤله‌دی؛
- مولفلر(؟) مقدمه‌ده: اؤزبیک تیلینی «چیغتای تیلی» بؤلگنی اوستیده ناعلمی روشده کیره‌کمس معلوماتلرنی قاره‌لب تشله‌ی بیرگن. بو بیتیکلر مستقل اؤزبیک تیلی شأنیگه مناسب بؤلمه‌گن نرسه‌دیر. تاریخده یازیلگنی مهم ایمس؛ تاریخیده جوده کؤپ خطالرگه یؤل قؤئیلگن.
- سؤزلیکده‌گی فعللر توصیفی مصدر لازمی (اؤتیملی فعللر)، مصدر متعدی (اؤتیمسیز فعللر) دیب کؤرسه‌تیله‌دی. حال بوکه، هیچ بیر لغتده فعل نینگ بو شکللری توصیفلنمه‌یدی. بؤلیشلی و بؤلیسیز... شکللری هم انابتگه آلینمه‌یدی. یالغیز باش و کؤچمه معنالری؛ فعل نینگ نسبت کتگوریه‌سی حسابگه آلینیب، گره‌مه‌تیک توصیف قیلینه‌دی. بو باشقه مساله؛
- فرهنگگه اؤزبیک گره‌مه‌تیکه‌سیگه خاص بؤلمه‌گن تیرمینلردن استفاده قیلینگن. مثلن، اؤزبیکچه ائریم فعللرنی، مثلن، فعل نینگ باش نسبتی بؤلمیش «بوتلنماق»نی "مصدر مجهول" دیب تنیشتیرگنلر. حال بوکه، اؤزبیک تیلیده نه مصدر بار و نه‌ده مصدر مجهول. سؤزلیککه نیچه مینگ فعل کیریتیلگن بؤلسه بَری شو ترتیبده ترجمه قیلینگن. نیگه ایضاحلی لغتده‌گی تیار گره‌مه‌تیک توصیفدن فایده‌لنمه‌گن؟ بو نرسه حرمتلی«لغتشناس»لر لغتده بیریلگن توصیفلرنی توشونمه‌گنیدن دلالت قیله‌دی؛
- "۔قه" قؤشیمچه‌سیگه هم ناتؤغری ایضاح بیریب، اونی "اضافت" اؤله‌راق کؤرستگنلر. بونینگ اضافتگه هیچ قنده‌ی علاقه‌سی یؤق. اؤزبیک تیلی نینگ فونیتکه‌سیده جؤنه‌لیش کیلیشیگی قؤشیمچه‌سی «ق/q» اونداشی بیلن توگه‌گنده قؤشیمچه نینگ باش تاووشی "ق" ائتیله‌دی و شونده‌ی یازیله‌دی: چاپیق+ق=چاپیققه، سؤراق+ق=سؤراققه، تاغ+ق=تاققه، چاغ+ق=چاققه کبی. - فرهنگگه بیر ته‌لی اتاقلی آتلر هم لغت صفتیده کیریتیلگن. مثلن، کؤره‌گان، افلاطون، لقمان، آیخان، "آینه سکندری" (اثر نامی)، قراخان کبیلر هیچ قنده‌ی لغوی معناگه ایگه ایمس۔کو. یاکه آدملر بازاردن بیر کیلو افلاطون ساتیب آلدیم دیدی می؟ کونده‌لیک حیاتیده. بو هم حرمتلی فرهنگ «مولف»لری لغتشناسلیک علمیدن خبرسیز ایکه‌نینی بیلدیره‌دی.
- عجبله‌نرلی جایی شونده که، سؤزلیک نینگ "ائریم" حرفلریده جنسی اعضانی بیلدیرووچی تابو، ویت سؤزلر هم عادتگه خلاف روشده کیریتیلگن. مثلن، « ک» حرفی بیلن باشله‌نووچی آدم نینگ جنسی اعضاسیدن بیری: "مقعد آدمی"(؟)، دیب ترجمه قیلینگندیر.
- اؤزبیکستانده ائریم: "حقارت آموز"، "نامزاد" کبی سؤزلر ناتؤغری قبول قیلینگنی معلوم. کنتیکستده ایسه "حقارت آمیز"، "نامزد" کؤرسه‌تیلگه‌نیگه قره‌مه‌ی، شونده‌ی ناتؤغری حالتده فرهنگگه کیریتیلگن. - "إیت‌وچه"گه اؤخشه‌گن ائریم سؤزلرنینگ اؤزبیکستانده سؤکینیش معناسی بارلیگی اعتباردن ساقط قیلینیب، فقط‌گینه کوچوک باله معناسی قیلیب ترجمه ایتیلگن.
- لغتده‌گی اینگ کتته معما اؤزبیک تیلشناسلیگیگه عاید یوزلب اتمه‌لر (ایگه، کیسیم، نسبت، مورفیم، فونالوژی، حال، انیقلاووچی، تؤلدیرووچی، اورغو، سؤز بیریکمه‌سی، سؤز یسه‌لیشی، میل، فعل نینگ وظیفه‌داش شکللری...) نینگ فارسچه معادلینی تاپیب بیره آلمسلیکدیر. بونینگ اوچون فیلولوگ متخصص بؤلیش کیره‌ک بؤله‌دی. مثلن، اؤزبیک تیلیده‌گی تقلید سؤز تورکومیگه عاید: قهقه‌نی حرمتلی فرهنگ‌نویسلر "صوت" - دیب ترجمه قیلگنلر. مثاللر حددن تشقری کؤپ.
- مقاله نینگ بیرینچی قسمیده تأکیدله‌گنیمیزدیک، فرهنگگه یوزلب اؤزبیکچه قؤشیمچه‌لر هم مستقل سؤز صفتیده کیریتیلگن. خلص فرهنگده نیچه مینگ سؤز بؤلسه هر بیر سؤزی قیسیدیر تاماندن کمچیلیککه ایگه. حرمتلی "مولفلر" لغتشناسلیک علمینی بابلب مسخره قیلیشگن. بیزنینگچه بونده‌ی "سؤزلیکلر"نی توزیب، اؤزیگه ساخته آبرو آرتیریش، شخصی مادی و معنوی مقصدلرده فایده‌له‌نیش یخشی نتیجه بیرمه‌یدی. 2 جلدلیک فرهنگدن أیققن مثاللریمیز جدولینی کیئینگی یازیشلریمیزده عزیز اؤقوچیلر حکمیگه حواله قیله‌میز. اوشبو مقاله‌ده ائتیلمه‌گن تنقیدی فکرلریمیز سیراب. مقاله چؤزیلیب کیتمسلیک اوچون شو جایگه کیلیب، سؤزیمیزگه نقطه قؤیه‌میز. مقاله نینگ 3۔قسمی حرمتلی یارقین صاحب نینگ "۔قؤشیمچه"لرگه بیرگن ایضاحیگه بغیشلنه‌دی. اؤقیب باریب عزیزلر و فکر بیلدیرینگیز. دوامی بار...
1. « "چه"(cha) قۉشیمچه و بېلگیسی حقیده ایسلتمه»...(ح. یارقین) خوش، بو کؤچیرمه نینگ نیمه سی خطا؟
- نشانۀ تحقیر- {قوشچه = پرنده گك؛ گنجشگك، اۉغيلچه = پسرك}(ح.یارقین)؛ اؤزبیک تیلیده«-چه» قؤشیمچه سی هیچ بیر یرده، هیچ بیر زمان حقارتلش معناسینی بیلدیرمه یدی. بو افیکس لغوی شکل یسه گنده کیچره یتیریش، ایرکه لش معناسینی بیلدیره دی. فارس تیلیده هم بونگه " تحقیر" ایمس بلکه (" تصغیر-اسم تصغیرگه اؤخشش")دیئله دی. کیچره یتیریش بیلن حقارتلش باشقه-باشقه معنالرگه ایگه.
"- چه" قؤشیمچه سی: - "نشانة مهر و دوستي" {قيزچه = دخترك، قۉزيچه = بره گك، چقه لاقچه = نوزادك}( ح.یارقین)
- ابزار و شئ {كتابچه، بېلچه، درختچه...(ح. یارقین)؛
- از اسم، اسم يا صفت مي سازد {اۉزبېكچه = ازبكي، فارسچه = فارسي، كمانچه، باغچه، طاقچه}(ح. یارقین)؛ بو اؤرینده نیمه دن نیمه یسه لیشی عادی سوال قیلووچی اوچون قیزیقرلی ایمس، علمی گرمه تیک توصیفنی توشمه یدی. بو قؤشیمچه: یوقاریده گی "اؤزبیک"، "فارس"، "کمان"، "باغ" و "طاق"سؤزلریگه قؤشیلیب، قنده ی معنا حاصل قیلیشینی توشونتیریش کیره ک ایدی. شو معناده،"اؤزبیکچه" : تور، خیل بیلدیره دی. "اؤزبیکچه"- تور و خاصلیکنی، فارسچه هم شونده ی؛ کمانچه، باغچه( کیچره یتیریش)، طاقچه- اؤرین، جاینی بیلدیره دی.
- مثل، مانند { : بادامچه = مانند بادام، طومارچه = مانند طومار}(ح.یارقین)؛قؤشیمچه گه بونقه ایضاح تؤغری ایمس."- چه" قؤشیمچه سی تور، خیلنی بیلدیریش بیلن بیرگه روش حاصل قیلیشی بار گپ. بیراق، اوشبو مثاللرده کیچره یتیریش آرقه لی سؤز آتگه، صفتگه ائلنتیریش حاثه سی کوزه تیله دی.
- (۱) نشانة فاصلة زماني يا مكاني با هدف يا مقصد {اېرته گه چه = تا فردا، تاشكېنت گه چه = تا تاشكند}(ح.یارقین) بو هم ناتؤغری. یوقاریده گی مثاللرده " -چه" افیسی إیش- حرکت نینگ دوامیلیگی. یعنی بیر نقطه دن ینه بیر نقطه قره ب سیلجیش و حرکتله نیش کؤزده توتیله دی. اؤرین و پئیت روشلری یسه یدی.
-حرف شرط {ياردم بېرمه گونينگ چه ايش بيتمه ي دي = تا كمك نكني كار تمام نمي شود}(ح.یارقین)؛ بو هم یوقاریده گی مثاللرنینگ دوامی." بیرمه گینینگچه" ایمس بلکه سؤزنینگ تؤغری یازیلیشی« بیرمه گونینگچه» بؤله دی. مذکور مثالده فعل نینگ شرط میلینی انگلش ممکن. شونینگدیک، فعل نینگ روشگه کؤچیشی هم بو قؤشیمچه آرقه لی افاده له ایتیله دی.
- همزمان با رويدادي {توركيله من دېگونچه، ييقيلدي = تا خواست برخيزد، افتاد}(ح.یارقین)؛ بونیسی قیزیق بؤلدی! اؤزبیک ادبی تیلی فعل سؤز تورکومیده« توركيله من»-دیگن فعل یؤق. اؤزبیکستان شیوه لریده هم اوچره مه یدی. "توركيله من" مرکّب سؤزی نینگ معیاری یازیلیشی: " توریب کیله من.../توریب کیله من دیگونچه"-بؤلیب، بونده قؤشمه فعل(جفتلیک خصوصیتی هم بار) حاصل قیلینگن. بو مثالده"-چه" قؤشیمچه سی «دیگونچه»یعنی دیماق فعلیگه بیریککن. بونگه پئت روشی دیئیله دی. "- چه" قؤشیمچه سی: - آن قدر؛ هر قدر {قيله آلگينينگچه يخشيليك قيل = هرقدر كه مي تواني خوبي كن، امكان باريچه = تا كه امكان دارد}( ح. یارقین)؛ فارسچه ده:" آن قدر؛ هر قدر" بیریکمه نینگ گرمه تیک توصیفی نیمه؟ نیمه دیگنی؟ اؤزبیکچه ده بونقه سؤز توزیلیشی موجود ایمس. اؤزیگه "-چه" قؤشیمچه سینی آلگن سؤزنینگ ائتگه نیمیزدیک"قيله آلگينينگچه" یازیلیشی هم نا تؤغریدیر. تؤغریسی "قیله لگونینگچه"- بؤله دی. بو اؤرینده بوتون بیریکمه گه ایمس، بلکه "آلگونینگچه" سؤزیگه ایضاح بیریش کیره ک. سؤزنینگ بو شکلی فرهنگلرگه کیریتیلمه یدی. بو قؤششیمچه حالت و درجه- مقدار روشی یسه گن. دیمک، امکان قدر معناسینی بیلدیریب کیله یپتدی.
- نشانۀ رأي و فكر {سيزنينگچه = به نظر شما، اونينگچه = به فكر او، مېنينگچه = به نظر من}(ح.یارقین)؛ قره ش و فکرنی بیلدیروچی قؤشیمچه اؤزبیک تیلیده یؤق. کیلتیریلگن مثال قره تغیچ کیلیشیگینی آلگن آلماشگه "-چه"قؤشیلیب، روش و صفت سؤز تورکومینی حاصل قیلیب، تیگیشیلی و خاصلیکنی بیلدیرماقده.
- (۶) نشانۀ ترجيح {ياتيب اۉلگونچه، آتيب اۉل (ضر) = مردن در جنگ بهتر از مردن در بستر است} کبی معناله گن. بو هم اؤزبیک تیلیگه خاص بؤلمه گن إیچیدن تؤقیلگن موهوم گپ-سؤز. مثال ایسه ساده چه روش حرکت(بیلگی نینگ بیلگیسینی) افاده ایته یپتدی.
تورانتو، کانادا
01/09/2022
ای یاوزلیک بنده سی سیز یورتنی ویران قیلدینگیز،
اؤلـــدیریب یاش و قـــرینی، داغده گریان قیلدینگیز،
کؤکدن غم یاغدیریب، ایلنـــی پریشـــان قیـــلدینگیز،
جهل آتیگه مینیب، عالمنـــی حیـــران قیلـــــدینگیـز،
آدمیتــــگه ایمـــــس، تنـــــگریگه عصیــان قیلدینگیز.
قؤل کیسیب، دارلر تیکیب، باشلرگه تاشلر یاغدیریب،
دین اوچون اؤز جنسینگیزنی مونچه بی شفقت قیریب،
آنگسیز یــــاشلرنـــی تــاپیب، تؤغری یؤلدن آزدیریب،
قؤلینگیـــزده سؤته- کلتک ایلــنی حیواندیـک سوریب،
اعتقـــادّه اؤق و بمــنی کــــؤیلک-إیشتــــان قیلدیــنگیز!
نرگی دنیاده حلال- اول بـــــاده نــــــی حـــــرام دیب،
ســـوت و مــــــی آقر اریقـــــــلرنی عجایب کام دیب،
قیـرغـاول(۱) گوشتی یو غلمان، سؤرینی(۲) ایّام دیب،
قــــؤلینگـــــیزده قانلـــــی قمچــــــی آیئن اسلام دیب،
آلتــی یـــاش قیــزلرنی آلماقــقــــــه شتــابان قلدینگی!
إیشی بؤلمــس قیز- عـیالنینگ قارنی تـــؤق و آچیـــدن،
نیگه قــــؤرقر «رب» ینـگیز، بیـچــاره خـاتـین سـاچیـــدن؟
مـــونچـه نفــــرت، مونچه وحشت سیوگی قلدیرغچیدن؟
سـؤرمه گی حالینگ نه؟- دیب یوپون(۳) و یـالانغـــاچیدن،
ایرکینی تاپتـب(۴) اولـرنینگ، قه قشه تیب قـان قیلدینگیز!
تــؤرت خـــاتین، تنبل آباد، حـور و غلمانــــلر اوچـــون،
تگ سیز ایرتک، نصیه وعده، خــــام پیمانــــلر اوچون،
مونچه لر بیـــداد قیـلر سیز نیــــگه یالغانلر اوچـــون؟
ای سیـــز شهوتـده یانگن، قــویروق و سانـلر اوچـون،
آخــــرت دیـب، بیـش کـــون دنیــانی زنـدان قیلدینگز!
کیـــر، یغیـــــر تنــــگه مناسب سلله یو تؤن و چاپان،
جولدور إیشتان -کویلک-او، پتو و چپلی سیزگه جان،
شامپودن وحشت قیلــرسیز، عطــر وصابوندن گمان،
تـــورخینگیزده کــــؤرمــه دیم سیــــره تمدندن نشان،
دربــــدر بیچاره یــــــورتنی ساقالستان قیلـــــدینگیز!
آرقــه نگیزنی هول قیلیب، مسجیدگه توشدی یؤلینگیز،
إیچینگــیز شیطان اویـه سی، فتنه اؤنگ و سؤلینگیز(۵)،
طعمـــه ســـــی کتته خـــــدادن مــلا یو(۶)چؤلیــغینگیز،
تیلینگیز یالغــانـــگه برّان، اؤغـــــــری لیککـــه قؤلینـگیز،
تنــــگری نینـــــگ آبروینــی بیر پولــگه ارزان قلدینگیز!
ایــرتــــه لبــدن پارتله تیش، قانگه اولنسه شامینگیز!
رحم وشفقـــــتـــدن خبـر یؤق، شومیدی اسلامینگیز؟
هر زمـــان هــــول و قــــوروقنی کویدیریب ایّامینگیز!
داغ بــــؤلیب تــــوشدی بشر شأنیگه قــاره نامینگیز!
سیــز شهــادت یؤلیده قــرآننـی قلــقان(۷) قلیدینگیز!
سیز گناهنی مؤل ایتیب، حجگه باره ر سیز شاشیلینچ،
دوزخیگه کویمه ین دیب دلـــده تــوککن سیز إیلینچ(۸)،
ایگیلیب یا بوکیلیب، الله نـــی الـــــدش سیــزگــه هیچ،
قئـــــــته دن ایتمی گناهنی کؤنگلینگیز تاپمه یدی تینچ،
نیگه خالــق بیرلــــه سیز نـــا تؤغری پیمان قیلدینگیز?
۱۰ اؤزگـــــه چــــه اؤیلاوچیلرنی نجس و کافــر توتیب،
مینگلرینی اؤلـــــدیریب، میلیونــــــلرینی قـؤرقیتــب،
باشقه دینلرگه إیشانگنلرنی هر کون کـــــــم ستیب،
سیز یره تگن نامیـــــدن جیرکنچ فـــتوالر بیتیــــب؟
باتقــــاق اؤپقانیـــدن اؤزینی نمـــایان قیـــــلدینگیز .
دربــــدر یــــورتــده آدمــــلر بیر-بیریگه یار ایدی،
آدمیلیکدن نشان سیوگی-محبّت بـــــار ایدی،
باشیگه توشگنده کلفت، ایلکه داش غمخوار ایدی،
قؤشنی اوئیده خسته انسان دردیدن بیدار ایدی،
شوم آیاق بیرلن کیلیب، میداننی تقران قیلدینگیز.
سؤرسه لر گر دینگیزده مهر و شفقت بارمی، دیب؟
" بسّم الله..." کیلتیریب، رحمان و رحمت بارمی، دیب؟
سیز یره تگن دین و دولتــده شرافت بارمی، دیب؟
یانه سؤرسه قیلمیش ینگیزدن ندامت بارمی، دیب؟
آق سوت و توز، آنه گه بیر زرّه حرمت بارمـی، دیب؟
« قاتلو فی سبیل الله ...»نی برهان قیلدینگیز!
شوخ-شوخ کولگو ساچیب مستانه اؤینشلر قنی؟
تار جرنگی آستیده اؤیناقی کویلشلرنی قنی؟
إیکّی کؤنگیل بیر بؤلیب، ساغینچلی سؤیلشلر قنی؟
کؤکلمزار اوزره اغنب، شاد بؤیلشلر قنی؟
تویغولرنی غیژده لب، آرزونی قربان قیلدینگیز.
سیزنی کورسه جیرنکنر بایقوش اینیده کیچقرون،
کؤرسه قشقیرلر قاچر لعنتلر ائتیب، تون و کون،
آنگینگیزده مرضلر دن توگون اوزره توگون،
اویغانر یا قؤزغالر ایل دورنینگیز بؤلمس اوزون.
هر نی آلچاقلیک ایسه، بؤگنچه امکان قیلدینگیز.
شوخ-شوخ کولگو ساچیب مستانه اؤینشلر قنی؟
تار جرنگی آستیده اؤیناقی کویلشلرنی قنی؟
إیکّی کؤنگیل بیر بؤلیب، ساغینچلی سؤیلشلر قنی؟
کؤکلمزار اوزره اغنب، شاد بؤیلشلر(1)قنی؟
تویغولرنی غیژده لب، آرزونی قربان قیلدینگیز.
-------------------------------------------------
نه اوزگه دن یالچیمه گن بیر اؤزبیک بؤلدی،
آرزو باغی سو اورنیده قانلرگه تؤلدی.
إستکلرین میوه سینی تاتمَسدن بورون،
گل خیمچه لر، کؤک نوده لر أیقیلدی سؤلدی.
خیالده تیکیلگن سینیق تخت ایکن.
قصرلرنینگ غیشتی جانینگ پرچه سیدیر،
آبرولرگه نروان بؤلدی کؤرگن توشینگ.
غراوی بؤینگ قیرقتدی، یاندیردی تن ینگ،
اؤزبیک اؤغلی ارزان کیتدی جان، إیشینگ.
خیالده تیکیلگن سینیق تخت ایکن.
قراوسیز باله ده ی کؤزلرینگ گریان،
یورتینگ تالان بؤلدی، یوره گینگ ویران.
تیرموله سن ناچار، بیزره یب سرسان،
اؤزینگدن اؤزگه یوق باشینگده قلقان.
خیالده تیکیلگن سینیق تخت ایکن.
کیشی آلمس خبر، سؤلغین باغینگدن،
شمال اؤتمس باشی یلنگ تاغینگدن.
خبر یوقدیر بیمار یاکه ساغینگدن،
قان آقه دیر قت-قت یوره ک داغینگدن.
خیالده تیکیلگن سینیق تخت ایکن.
قاپقاغی یؤق قازان بؤلدی تقدیرینگ،
قیئیلدی ده، اوزیلدی شور مغدیرینگ.
نه قیلسنگ هم ایککی بؤلمه دی بیرینگ،
آچیلمی، ائیتیلمی قالدی کؤپ سیرینگ.
خیالده تیکیلگن سینیق تخت ایکن.
کولگولرینگ موزلب قاتدی دلینگده،
آغریقلرینگ چیچکله دی تیلینگده.
اؤلکسه خور قورله دی(1) حاصلینگده،
تین آلماقده بایوقوشلر مزلینگده.
خیالده تیکیلگن سینیق تخت ایکن.
کوچی حلال اؤزی حرام ایل بؤلدینگ،
عمری خزان، دوری تمام ایل بؤلدینگ.
آقیب کیتگن بؤتقه، لایقه سیل بؤلدینگ.
خیالده تیکیلگن سینیق تخت ایکن.
آته لرینگ باش و کؤکسیگه اوریب،
تامیریدن جان رشته سین سوغیریب،
تیشیک تاماق شوم غمیدن قئغوریب،
باله سینی ساتیب یدی، تیلموریب!
خیالده تیکیلگن سینیق تخت ایکن.
یازیق(2) بؤلدی" اؤزبیک" بؤلیب توغیلیش، قسمت بؤلدی اؤکسیک، خجالت اولیش. باقه سن دانگ قاتیب بو نی کؤرگولیک؟ بیلمی سن نیمه بو؟أیغی-می، کولیش.(1)قورله ماق- دوره اورماق، اؤره ب، چولغب آلماق.
آته-بابالرنینگ ایزی یوقالمه سین، دیه
باش کوتردیک کوللرنینگ آستیدن، باش کوتردیک.
مای سیز، پیلته سی اوزوقلیق چراغنی یاقدیک، ایسکی مزار اوزره.
یالقینیدن توتونی کوپ چیراغیمیز سوندی-کواخر!
کوره شده جان بیریب، جان آلدیک هیهات!
یاولرنی یر تیشله تیب ینگیب کیلدیک تاریخده.
شدیراق عرابه میز قوملر شمالیده توکیلیب،
ایلک سیز سیاست سفره نی هم قاقدیک.
داولرنینگ برینی اوینه ی-اوینه ی،
ینه قیته رمیکن شو بی وفا دوران!
حکایه
نوایی شعرلرینی توشینیش نیگه قیئین؟
(مقاله حرمتلی حسن جان تؤلقین نینگ بیرگن سؤراغی اساسیده یازیلدی)
4. شعرخوان نوایی بؤئیچه یازیلگن علمی إیشلر، یازیلگن مهم کتابلر، رساله، مقاله، قاله بیرسه قیلینگن غزللر شرحلرینی اؤقیگن بؤلیشی شرط. تورلی ادبی دستور و سلماقلی صحبتلرنی تینگلش و کؤریب باریش هم فایده دن خالی ایمس. نوایی شناسلر إیشلری بیلن ته نیش بؤلمه ی، نوایی اثرلرینینگ توبیگه شونغیب، اولر دن مقصد إینجولرینی قؤلگه کیلتیریب بؤلمه یدی.
05/01/2021
(نوایی توغیلرکونی نینگ 580 أیللیگیگه بغیشله نه دی)
1.نوایی سؤز و تفکّر بویوگی علیشیر نوایی إیسته لگن ساحه نینگ دهّاسی بؤله آلمه یدی، کینگ معناده او شعریت، ادبیات بویوگی سنله دی-اؤزبیک شعریتی بویوگی. اونینگ دهّالیگی شونده که، سؤز صنعتی نینگ اینگ یوقاری چوقّیلریده توریب ایجاد ایتگن شاعر، زبردست قلم ایگه سی. فکرنی یانیق سؤزلر و یارقین بؤیاقلرده بیان قیلگن. نوایی عادی فکرله مه گن، بلکه، سؤزلرنی شیره له تیب، معنالرگه تؤینتیریب، سیر مضمون بدیعی قیلیب باغله گن؛ سؤزگه جان عطا قیلگن دهّا. تورکی عالم ادبیاتیده بونگه تینگ کیله یاتگنی یؤق؛ هیچ قچان بونده ی قلم و تفکّر ایگه سی چیقمسه، تاپیلمسه کیره ک. اگر بیر قوم گر یوز، یؤقسه مینگدور، معّین تورک اولسی خود مینینگدور. -دیئدی بویوک شاعریمیز. نوایی نینگ دهّالیگی کلامی نینگ تیرنلیگی، سؤزلری و تفکّری نینگ یتوکلیگیده دیر. نوایی سؤزلری شونچه که، ائتیلگن گپلر ایمس. یوقاری پرده لرده ترنم ایتیلگن فکر، یورک تارینی چیرتیب-چیریت روحنی جنبش ساله دیگن شعریت. منه بو بیتلرگه قره نگ: رشتۀ جان بیرله نامه نگ باشینی چیرمر ایدیم، اول شرر تاری بیلن کویمسه ایردی مکتوب. یاکه شام إیله صبح ار سریغ آغریغ ایمسلر، بس نیدور، تون ساچین یائیب، قویاش أیرتیب یوزین، توتماق اعزا. یاخود بیر یوگوروک طفل ایرور کیپریکلریم إیچینده یاش، کیم، أیقیلیب ساچیلبتور هر طرفدین خار انگه. اجل قصرین حکیم صنع، بس، مشکل طلسم ایتمیش، که، هر کیم انده کیردی، بؤلمه دی اندین خبر پیدا. کؤز قراسین حل قیلیب، او آیغه یازغوم نامه یی، باری بو تذویر إیله کؤرگی کؤزوم رخسارینی. بونقه بیتلر سان-سناقسیز نوایی ده! بو بیتلرنینگ معنا و مضمونی چقور، سؤزلری تیرن، بدیعی یوکسک، لفظی و معنوی صنعتلرگه بیزه کلنگندیر. یوقاری پرده لرده یوره ک تار-تارینی چیرتیب، کیشی سیزیمیگه قؤزغلان سالگوچیدیر شعریتدیر. کلاسیک معناده شعر ذاتن شونده ی بؤلماغی کیره ک. فکرگه گؤزه ل نطق لباسینی کیئیدیریب، پیشیتیب، معنالرگه تؤیئنتیریلب، بلاغت إیله یوکسکلیک درجه سیگه چیقریب نظم قیلیش دیمکدیر.
2.نوایی حکمت بیتگن شاعر نوایی کلامی حکمتگه یوغوریلگن، حیات سیناولریدن اؤتگن، اؤرگه نیب عمل قیلنسه، حیات دستوری، فکر سلامتلیگی، جمعیت آسایشته لیگی و اجتماعی اخلاققه دایر بیر نظامنامه. بشریت تاریخده فلسفی، تربیه وی، اخلاقی، حیاتی حکمت لی شعرلر یازگن بویوکلر جوده کؤپ. بولر آره سیده نوایی اینگ کؤپ حکمت یازیب اؤزیدن دانگ چیقرگن ادیب و دانشمند سنه له دی. نوایی نینگ فلسفی سؤقیشی چؤنگ و تیرن، نوایی چه لیک کؤپ حکمت یازگن ایجادکار دهّا تاپیلمسه کیره ک . نوایی شونچه کؤپ حکمتلی، قناتلی سؤز، عبرتلی فکر تره تگن که، سانی مینگ-إیّکّی مینگدن آشیب کیته دی. اگر اولر بیر تؤپلمگه کیلتیریلسه، کتته گینه یؤل کؤرسه تووچی کتاب و برچه -برچه گه یؤلچی یولدوز، میاق بؤلیب خذمت قیلیشی ممکن. جوده کتته فیلسوف و دانشمندلردن بونچه لیک حککتنی اوچره تمه گن من.
3.نوایی إیکّی تیللی شاعر اگر سالیشتیریب باقسک، نوایی بیز بیلن یانداش(فارس) ادبیات نماینده لری إیچیده اؤز اؤرنیگه ایگه، فارس تیلیده یازگن شعرلری تاش باسه آله دی. تؤیقیس، بیزده بیتته نوایی بؤلسه، فارسلرده کمیده اؤنته نوایی سی بار. فارسی یازگن تورکی تیللی زور شاعرلرنی استثنی قیلمسک، فارسلرده فردوسی، عطار، سنایی، نظامی، خسرو دهلوی، جلالالدین رومی، سعدی، ناصر خسرو، خیام، حافظ و بیدیللری بار. نوایی سؤز و تفکّرده بولردن اؤتسه اؤته دی، اصلا قاله دیگن جایی یؤق. بیراق، نوایی نینگ بولردن اوستون توره دیگن بیر بیتته تامانی بار. اوهم بؤلسه بیرارته فارس شاعری یؤقکه، اؤزبیک تیلیده قایلـله تیب اثر یازگن بؤلسین، حتی بیر بیت شعر یازه آلگنلری یؤق. نوایینی کؤرینگ "رنگین و شرین معنالی شعرلردن قنادلیک و زرگرلیک رسته سین آچگن". نوایی اؤزبیکچه شعرلریده: گدالرغه اندین داغی عطا بیر، غنیلرغه انی داغی توتا بیر." فرهاد و شیرین" دیسه، " دیوان فانی"ده "زین دکانها هر گدا کالا کجا داند خرید؟، چونکه باشد اغنیا این کالاها را مشتری»- دیئیدی. دیمک نوایی نینگ اؤزبیکچه شعرلری بای، چیغای ته نیمی همّه اوچون یازیلگن شعر؛ امّا، فارسچه شعرلریدن ایسه فقط بایلر بهره مند بؤله دی ایکن. قیزیق ایمسمی؟
4.ائتیب ساویمس ترانه سین-سین نوایی اوچ تیلده(اؤزبیک، فارس و عرب(سبة الابحور-نویی گه نسبت بیریلگن سؤزلیک)) ایجاد قیلگن اولوغ شاعر و عالم. نوایی علم-فن، صنعت و مدنیت، آدم و عالم مساله لریگه باش سوققن، سؤز ائتگن شاعر. نوایی ده 15-16 عصر اجتماعی، سیاسی، فلسفی، علمی؛ کسب-هنر، حرب و باشقه کؤپلب موضوعلر بابیده کمیده بیر شینگیل فکر ائتیلگن. ائنیقسه، اؤشه دوری اؤزبیک خلقی حیاتیدن تنیق تصوّر بیره دی. بیر کون کیلیب برچه بویوکلر حقیده گی علمی إیزله نیش، تیکشیریش، گپ و فکر توگر احتمال؛ بیراق، نوایی حقیده گی تیکشیریش، بیلیش و اؤرگه نیش إیشلری سیره توگه مه یدی. اؤز تعبیری بیلن ائتگنده " آلیب قوریمس خزانه دور"بابامیز.
Ishonch To'ra 02/03/2021 کانادا، تورانتو
کؤپ تیللرگه اجل بیرمه دی آمان.
اولر اوچون ایندی تؤخته مس زمان!
+++
بیر قیلگه آسیغلیق جانین هاوچلب.
جیملیکّه چؤکّنچه قؤل اوزه ترلر،
«قوتقر!»-دیه یوره ک بغرینی تیشلب؟
+++
إیچینگده درد یشر ای تیل ایگه سی!
سیوسنگ سینگه حیات توتقزه دی بال.
+++
تیلنیگنی حاصلدن قالدیرینگ بارمی؟
بارلیق قوچاغیده تاپگوندور زوال.
آنه تیلیم منگو ائرلیقدن قؤرقه من تیلیم!
وقتنی قوچاقله یمن، سینی اؤیله یمن.
+++
سین بیلن یوغریلگن إیشیم و هوشیم.
سین سیز بیر کون، آرتیمدن بؤزلب،
قاله دی جرنگلی «کوموش تاوشیم».
سینی یوقاتیشدن کؤنگلیمده اؤکسیک،
+++
ایزیلیش آستیده یشه آلمه دیم تینچ.
برماغیمگه مینگچ تولپار ارغوماق،
« ایندی زوال یؤق!»-دیب بیره دی إیلنچ.
یاوزلیکلر کیلیب ایشیکینگ قاقسه،
+++
سؤزیم بیرلن یسه ی جان و جهان نینگ.
جانیمده کورتکلب، آنگیمده اؤسدینگ،
منگو حجّــتیم سین بارلیگیم تیلیم.
+++
اویغاق حسلریمگه معنا اولشدینگ،
سین اؤیلریمگه جان ائله دینگ عطا.
سینده چیچک بؤلیب آچیلدی سؤزیم،
تیندی آغریق، بیتدی روحده گی یرا.
+++
بارلیگیم، اؤزلیگیم کؤزگوسی سین سن،
جانینگه قؤشیلگن اقبالیم، چاغیم.
یوزینگده کؤرگومدور ایلیم تقدیرین،
اؤزمی، اؤزگه سینینگ چؤغینگ ساویتسه،
«مین»ایم بیلن نامینگ تاپگوسی دوام،
جانیم نینگ لوحیده آتینگنی قازدیم،
فکر کینگلیکلری سینگه دیر میدان،
کللامینگ یلاوین یوکسک راقده توت،
سینیش، تاپته لیش و ایزگیننی اونوت.
+++
بوغدایلرنینگ یارقین باشاقلریده،
قویاشگه تؤینگن کؤرکینگنی کؤره ی.
میسه لر تیل چیقریب سویله سه لر،
چیمگانلردن سینگه چیچک کیلتیره ی.
+++
لباس ائلب، اسره ی، اؤلمه گین تیلیم.
میلی مین اوزیله ی خزان برگیدیک،
قویوق ساچ
کؤز قــَراغیم، ایرکم، سولو کؤرکه بای،
إیکّی یناغینگدن یاغماقده چیرای.
بیمارینگی ساغه یترماقچی ایسنگ،
قؤنغیر، قویوق، ساچینگ یوزلریمگه یای.
تؤره. إیشانچ
بو تعبیرنی مېن ایکّی معناده قۉللَماقچیمن. بیرینچی معنا- تاریخی دور و ادبی محیط بۉلسه؛ ایکّینچیسی ادبی ایجادعنعنه‌لری مسأله‌سیدیر. ایلدیزلری انه شو قۉش زمېندن سوو ایچگن بیر شعریتگه نظر سالماقچیمیز. شعر اېگه‌سی مقاله‌میز قهرمانی ادبیاتشناس عالم و تنیقلی شاعر دوکتور محمّد عالم لیبب بۉله‌دی. شونینگدېک، تویغولری صورتی چیزیلگن شعریت همده آنگ و تفکّرده کۉز آچگن روحی منظره‌لر ایلغمی، مقاله‌میزنینگ تیه‌نچ موضوعسینی تشکیل بېره دی.
کولرسن آه و افغانیمنی تینگلب، هر کېچه آی-آی،
ولی حـالـیمگه ییـغلر آســـمان سـیـّاره-سـیـّاره.
اېسکی یپراق، ینگی یپراق‌نینگ الدیندن یازووی یۉق،
بو یپراققه تقدیرینگی، گۉزه‌ل انسان، سېن یازه‌سن.
کوره‌ش بیلن بو دنیانی اۉزینگگه یَسه‌یسن اوچماق،
یاکه یامان قیلمیشلرینگ بیلن گۉرینگنی قازه‌سن.
کۉنگلیم کتابی جالب ایرور هر کتابدن،
کیم اۉزگه بیر کتابده بو فصل و باب یۉق.
بار عجب بیر اۉلکه، اونگه برچه حیران بچّه غر،
آتینی قۉیمیشلر «افغان»، بیرله «استان» بچّه غر.
اوشبو آت بو توپراق اوستیگه قۉییلگندن بېری،
بخت‌سیز خلقی‌نینگ ایشی آه و افغان بچّه غر.
جاهل و ساتقین، تعصّب اهلی بونده حکمران،
دانش و فرهنگ اېلی بې‌سر و سامان بچّه غر...
پاک حُسنینگدن یامان کۉز آفتی‌نینگ دفعیغه،
شعـردن تعـویذ اېتیب اَیله‌ی بلاگردان سېنگه.
.................................................
نوایی نینگ قرا کؤزوم غزلیگه اشاره:
خران سپاهیغه، ای باغبان، ایمس مانع،
بو باغ تامیده گر إیگنه دین تیکن قیلغیل!
حرمت ایله، ایشانچ تؤره. کانادا، تورانتو، 2020-ییل 26 می
قوتلاو یامغیریگه چؤمگنلر ائتینگ.
بخت سیزلیکدن اؤزگه نیمه تاپدینگیز؟
جسم و جانین خورلب، لذت آلگووچی،
ساغلیکنی تیلکه لب، تابوتگه قؤیماق.
خرافات - تنگریگه وصالمی ائتینگ؟
حیوانلرنی سؤیئب قانین تؤکیشدن،
شاد و بیره م آلیب، مست و الستلر.
دین نینگ افیونیدن خمار و مستلر؟
شونچه لیک شرفمی قاره ساغینماق؟
توبنلیکنی سؤز و صنعت له بیزه ب،
خام خیال بغریده داستان تؤقیشدن،
بؤشب قالگن یوره کلر سیره تؤلمس.
قویاش، ساغلیق همده تیکین هوانی،
الله نینگ حکمیده کؤرمه دیم منطق.
باشلرینی سیئلب-او، کؤنگلینی آلماق.
بیوه، بیچاره نینگ دردی اوشلماق؟!
آنه یر قان ققشب، یانیب بؤزله یدی(1)،
دردینی جان تیلی بیلن سؤزله یدی،
ده یدی نیت دایم آوانی کؤزله یدی،
انسان کورونادن معنا إیزله یدی.
ایوریل زمان دیگن عکس صدامو بو؟
آچکؤز یوهالرگه «آه!» ندامو بو؟
یا قیران(2) کونلرگه ابتدامو بو؟
دردنینگ کؤرینمه یدی اوچی- قیراغی،
علیم نینگ سؤنمه گن هلی چیراغی،
کیمدیر دیئدی بونی:« حیات اداغی،
طبعیت نینگ بیرگن اچّیق سباغی!»،
انسان کورونادن معنا إیزله یدی.
شور داستانلر تؤقیب کؤنگلی سؤقیرلر،
غیبدن ساوغه دیب، ایرتک تؤقیرلر،
تون- کون اؤلیم قؤشیغین اؤقیرلر.
انسان کورونادن معنا إیزله یدی.
قیلمیشی می یاکه سوقه(3) بایلرنینگ؟
تیریک جانی میکن باغ و سایلرنینگ؟
موزله گن کؤز یاشیمی چیغایلرینگ(4).
توتونیمی قاره آلتین مایلر(5)نینگ؟
انسان کورونادن معنا إیزله یدی.
آمان قالسک بیر کون قلقیب توره میز،
کؤز آچیب، قویاشگه یوزنی بوره میز،
یاوزلیک تختیده دوران سوره میز،
انسان کورونادن معنا إیزله یدی.
----------------------------------
مثلن، فعلدن آت یسه لیشی: بویورماق- بویورتمه؛ قتله ماق- قتلمه؛ ماسله ماق-ماسلمه؛ یسه ماق- یسه لمه. فعلدن صفت یسه لیشی: آلماق-آلغیر؛ تاپماق- تاپقیر؛ مقتنماق- مقتنچاق؛ کوینماق- کویوونچک، سیزماق- سیزگیر؛ آتدن صفت یسه لیشی: کوچ- کوچلی، توز-توزسیز؛ صفت، روش، تقلید سؤزلردن صفت یسه لیشی: کیچه(روش)-کیچه گی(صفت)؛ بیجیل(روش)بیجیلداق(صفت)؛ ساغ( روش)- ساغلام(آت)و هاکذالر. شونینگدیک، سینتکتیک( سؤزنی سؤزگه قؤشیش یؤلی بیلن) اصول بیلن هم اؤزبیک تیلیده انچه مونچه( قؤشمه، جفت، تکراری) سؤز یسه لیشی ممکن: آت قولاق، کؤک سلطان، آلیب ساتر، تؤی- تماشا، اور-أیقیت، یوگور-یوگور( شاشیلیش)معناسیده و باشقه لر.
اؤتمیشینگنی اېسله‌سم، کۉز اۉنگیمه شأنینگ کېلور،
اېسکی آلتای آرتیدن شوکتلی کاروانینگ کېلور.
آلپ ایر تؤنگه، اؤغوزخان تمغه سین إیلگینده توت،
یتّی اقلیم اوزره حکم ایتماققه فرمانینگ کیلور.
اې مېنینگ آلتای بابام، سېن‌سن اۉرال تاغیم مېنینگ،
اۉزلیگیم‌نینگ چَشمه‌سی، کۉنگلیمگه ارمانینگ کېلور.
هونلرینگ،اجدادلرینگ تاریخ نینگ آلتین تاجیدیر،
کیئی توران تاجینگ ینه هونلیکّه میدانینگ کېلور.
اۉیله گۉبی دشتیدن تا رۉم قدر آت اۉینه‌تیب،
آلپ-تیانشان تاغیدن تورکانه جَولانینگ کېلور.
اؤچدی دېب مشعل چیراق اۉکسینمه‌گیل اې مِلتیم،
اۉتمیشینگنی تیکله‌ماققه دَور و دَورانینگ کېلور.
تورکي آچون کۉزگوسین توتدی غبار دېب اۉیله‌مه،
تورک‌لیگینگنی اَنگله‌ماققه عهد و پیمانینگ کېلور.
یفتلینگ قیصر زمانلر باشیگه سالدی یوگن،
چین و کاشغردن ایپک یۉل باشله‌گن خانینگ کېلور.
کۉلتـَگین، بېلکه قاآن، بۉمین و ایستـَم دردینی،
پند اېترگه بیر کونی اؤگیتلی خاقانینگ کېلور.
اۉیغور و قیپچاق و قرلوق، توغسی و یغماسینی،
کۉکسیگه باسیب مـَحبتلی قراخانینگ کېلور.
اۉزگه بلبل، اۉزگه کۉیلرنینگ جفا و داغیدن،
اختـَریب اۉز باغینی محمود سلطانینگ کېلور.
چاپ یـَـشیندېک اوچقیر آتیم، آل تـویاغینگ آلغه باس،
مـَعرکه میدانیگه سلجوق تورکمانینگ کېلور.
اۉخلـَمه، اۉیغان جیگر، آتیل فَلک‌نینگ تاشیدېک،
اؤزگه لرگه باشین ایگمس لیکّه پایان نینگ کېلور.
اېندی مَملوک سېن اېمس‌سن، اېندی قـوللیک دَور اېمس،
ایکّی مینگ ییل قـَعریدن فریاد و افغانینگ کېلور.
شعر باغین سؤز و صنعت له بیزه ب-تؤلدیرگه لی،
چون بابر، یاخود نوایی دیک دانا سخدانینگ کیلور.
تۉقسان ایکـّی اېلنی اۉز اطرافیگه بیرلـَشتیریب،
دشتِ ِ قیپچاقدن خراسان ساری شـَیبانینگ کېلور.
اؤزلیگینگ انگلب، سباق آلسنگ حیات نینگ درسیدن،
بیل خرافاتدن قوتولماقلیققه امکانینگ کیلور.
عرضِ حال اېت، سۉزگه تیل آچ، دلده‌گی دردینگنی اَیت،
اېگمه باش، قدّینگنی تیک توت، دېب کۉره‌گانینگ کېلور.
هیلپیره‌ت اېرک بـَیراغینگ تا بیر یوزین بـُنیادی بار،
آنه تورکستان اوچون بیر آنگلی اۉغلانینگ کېلور.
چین حقیقت بیتگه نینگنی کفریاتگه یؤئیدیلر،
ایرته بیر کون پاکله نیب، صف-صف إینانغانینگ کیلور.
چین حقیقت بیتگه نینگنی کفریاتگه یؤئیدیلر، ایرته بیر کون پاکله نیب صف-صف إیناغانینگ کیلور.
بو قصیده م شونچه که، دردیم ایمس؛ عصیانیم هم،
قاره خلق ملت بؤلور دیب، یانیب ائتگانینگ کیلور.
سین بیریاق، بو آنگی قوفلاق درد بیلمس ایل بیریاق،
کیلگوسی ایورویل زمانلرده بیلگانینگ کیلور.
سؤزلرینگ بیر کون سینی اؤلدورگوسیدیر ای إیشانچ،
بو نی دردکیم آه دیب، آچسنگ آغیز قانینگ کیلور؟
-------------------------------------------------
ایشانچ تۉره 1994-أیل/ جوزا/ شبرغان
کرونا
آیندین کوننی قرا قیلدینگ کرونا.
کؤنگلیگه قیغو سالیب بیر-بیریدن،
غریب ائلب، تنها قیلدینگ کرونا.
انسان نینگ آنگ وعقلین مین سیمسدن،
اؤز باشینگه بلا قیلدینگ کرونا.
----------------------------
تؤره إیشانچ
کانادا، تورانتو. 03/29/2020
نوایی گه « اؤخشه مس»غزلیگه ایرگشو
کؤنگلوم إیچره درد و غم اولگیلرگه اؤخشه مس، کیم، اول آی نینگ هجری هم اولگیلرگه اؤخشه مس.
ایندیگی سیوگی، صنم، اولگیلرگه اؤخشه مس، ناز و سؤز، قیئناغی هم اولگیلرگه اؤخشه مس.
هجریدین أیفلش بار ایردی شور قسمت لوحیده. کؤزده گی شورابه نم اولگیلرگه اؤخشه مس.
اؤرته نیب کؤنگلیم چیکر ناکاملیقلر آغریغین، باشگه توشگن بو الم اولگیلرگه اؤخشه مس.
کؤرکه بایلر نینگ خیالی اؤیغه تردی تانگ چاغی، کیم بو آغیر صبحدم اولگیلرگه اؤخشه مس.
عشق دوری بیتدی دیب تیلداغ ایتر کؤزی چراس، چؤغی پنهان کیم، بو دم اولگیلرگه اؤخشه مس.
ائریلیقدن سیندی صبریم نینگ قه یئندیک قامتی، مینده گی تؤزیم، چیده م اولگیلرگه اؤخشه مس.
یاردین تانماق، ملامت، اؤزگه لر طعنی بیر یان، باشیم اوزره مونچه غم اولگیلرگه اؤخشه مس.
جاننی شیپقب قاعذ اوزره سؤزنی دؤندیردینگ إیشانچ، برماغینگده قیل قلم اولگیلرگه اؤخشه مس.
_______________________________
کؤرکه بای- گؤزهل، سولو، چرایلی؛
تانماق- انکار؛ تؤزیم- صبر، استقامت؛
شـراب
++++
سؤراق کونلریگه تالیب، باره من،
جانیمگه قؤشیلگین ای اچّیق شراب،
نی خام خیاللرنی انگله دیم دورکون،
آچون ایوریلمسکن، فقط مین اوچون.
قویگیل سیپقره ئین می دُرده سینی،
ایسکی رباطیدن کیتگومدور بیر کون.
آلتمیش أیل نوره دی باشیم اوزره غم،
یوپنچ إیله دیدیم: « دنیاسی بیر کم».
بؤیاق سیز چیکیلگن ایکن-ده، قلم.
تقدیر سیرتماغینی بؤئین ینگه سالر،
تاپیلیق سیز نقدنی قؤلینگدن آلر.
اوزوم نینگ جانیدن تؤلدیر پیاله،
حیات ایتگوچیدیر بیر قسمتگه یار،
عمرنینگ باغیگه توشماقده دیر قار.
إیچیب قال کیکسه تاک کؤز یاشلرینی،
می گه تاپشیر اؤزنی نی کیلسه کیلسین،
دین و آخرت نینگ بیلی اوزیلسین.
قدح سیز زاهدنینگ قؤللری سین سین.
_______________________
گر اده شسم، إیلگیم اوشلب یؤلگه باشلار ایردینگیز،
یالغیز ایرسم مین بیلن یانیمده تورار ایردینگیز،
باش سَیلب، آشفته کؤنگلیم قولفین آچار ایردینگیز،
دردیم آلماققه إیلیق سؤزلرنی ائتار ایردینگیز،
بیر کون، ای هوش و خرد، مین تیلبه گه یار ایردینگیز،
بیخبر هم بؤلسم اؤزدین، سیز خبردار ایردینگیز.
إیش یوریشمی قالگن آنلر مهربان یار و شفیق،
ائلب یؤلداش، بیزنی محرم تاپدینگیز اؤکتم، لایق،
سیوگی آتلیق اؤتنی سالیب، خسته کؤنگلیمگه عمیق،
بو یؤریق بیرله یشش راز و سیرین ائتییب دقیق،
درد یتکنده دَواج و، یالغوز ایرکنده رفیق،
غصّه وقتی یار و غمگین لیکده غمخوار ایردینگیز.
آنگدین ائرا هر بیر انسان انگله سنگ گویا اؤلیک،
باشقه لر بیرلن کؤنگیل تارینی باغلشه گن تیریک،
سین اگر چؤغ سالمه سنگ کؤنگیلگ، پیک،
باش اوره رگه تؤرت تامان -یاپیقدورور- برچه ایشیک،
نـَـیله دیم، نیتّیم که، بیر یؤلی چیکیب میندین إیلیک،
ایمدی ایرمستور سیز انداق کیم، بورون بار ایردینگیز.
بیر یؤلاووچی منگولیک ساری آدیملب تون و کون،
باش چیکیب دلده اومَه نچ، آلغه بار ه ر مین یؤل اوزون،
بیر یوموش اؤنگله نمه ئین مینگ إیشگه چون توشدی توگون،
یاغدونی کؤنگلیمگه جایله نگیز قرا توشمی بورون،
بؤلمسه هوش و خرد غمخواریم، ای عشق و جنون،
سیز بؤلونگ باقی که، حالیمغه مددکار ایردینگیز.
کؤرکه بایلردن أیراق ایزیلمه نگ ای جان و کؤنگو ل،
هر نی کیلسه بغرینگیزنی تیلمه نگ ای جان و کؤنگول،
هر نی کیلدی سیوگیدین اوزیلمه نگ ای جان و کؤنگول،
کؤزگه آغریقلر بلاسین إیلمنگه ای جان و کؤنگول،
عشق اگر زار ایتّی، افغان قیلمه نگ، ای جان و کؤنگول،
تاکه سیز بار ایردینگیز، عشق إیلگیده زار ایردینگیز.
اؤزگه لر جان ملکینی آغدردی-یو، قیلدی ستم،
ایکتی یاوزلیک اورغین، قؤیمه دی بیر زرّه کم،
اؤزلیگ ایمریلدی، بیتدی برچه میز بؤلیدک قره م،
سیزگیلر سؤلدی، فغان إیچره قوریب کؤزلرده نم،
ساتمه نگیز عالمغه سودایی ایسه م، ای درد و غم،
کیم، مینگه عشق إیچره دایم سیز خریدار ایردینگیز.
ایل کؤزیدین توشدی بیر کون قدرینگیز، نی عیب کیم،
یاغدو ساچمی سؤندی کؤکده بدرینگیز نی عیب کیم،
گر آچیلمس قاره قاپلاق کدرینگیز، نی عیب کیم،
باشینگیزده بیتگوسی دیر هدرینگیز نی عیب کیم،
ای زمان اهلی، فسون و غدرینگیز، نی عیب کیم،
هم زماندیک دایم افسون ساز و غدّار ایردینگیز.
منطق ایرمس کعبه سی، سیز تنگریگه قاوشکلی،
بیش فرضی یؤل ایمس جنتگه باریب توشکلی،
هیچ کیره کمسدور قرآن، کافر بیلن سالیشکلی،
تربیت مس بارسنگیز غلمان بیلن قوچیشکلی،
رندلر بس تیره دور، سیز خانقه غه توشکــَـلی،
ای خوش اول کون کیم، مقیم ِ کوی ِ خمّار ایردینگیز.
آق قیئین مس، باغده کؤساولرنی اؤستیرگن اولوس،
تازه یانغاق دیب، پؤچاقلر اوشاغین تیرگن اولوس،
شاعرین سیغدیرمه ین غربتده کیزدیگن اولوس،
یاوگه قرشی آلپلرچه کؤکسینی کیرگن اولو،
شام ِ هجریدین نوایی نینگ خبر بیرگن اولوس،
گوئیا کیم کیچه تانگ آتقونچه بیدار ایردینگیز.
کانادا/تورانتو
غربت إیچره بؤلورغه آواره، منگه تقدیر بؤلسـه نی چاره؟
نوایـی عربـت نیـنگ اچّیـق المیـنی چیکّـنمی؟
اؤز تصدیغینی تاپگن ایجاد، سیما و سؤز
غربتده غریب شادمان بؤلمس ایمیش،
ایل انگه شفیق و مهربان بؤلمس ایمش.
آلتین قفس إیچره گر قیزیل گل بیتسه،
بلبلغه تیکاندیک آشان بؤلمس ایمش.
نوایی نینگ آیاغی تیکّن اؤلکه لر
ینه رنج غربت هوس ائله مه. « سد اسکندری»
قاچیب عدمغه باره ی عقل و فهم و دانشدین،
وطـن بارینـده بـو یات ایـل ارا نی بار مینگه. «بدایع البدایه»
اؤزگـه ملک، اؤزگه دیـار، اؤزگه دمن،
اؤزگه خلق، اؤزگه مکان، اؤزگه وطن.« سبعه سیار»
2. ابوالقاسم بابر زمانیده، شاهرخ اؤلیمیدن کیئین، آته سیدن اجره لگچ، علیشیر ینه بیر بار 15یاشیده هراتنی ترک قیلیب، حسین بایقرا بیلن بیرگه ابواقاسم بابر قناتی آستیده مشهد( 1457)گه باریب یششگه مجبور بؤله دی. اؤشنده ابوالقاسم بابر دوریده پایتخت هراتدن مشهدگه کؤچیریلگندی. بو ایسه نوایی اوچون یورتدن اوزاقله شیش نینگ کیئینگی اچّیق و مشقتلی تجربه سی ایدی.
3. حسین بایقرا حکمرانلیک دعواسی بیلن شهرمه-شهر( اؤن أیلچه- خوارزم، استراباد، جرجان، مازدران، خراسان) یوریش قیلیب یورگن کیزلری سلطان ابو سعید 1459-أیلی هراتنی قؤلگه کیریته دی. پایتختده ظلم، عدالت سیزلیک و ناتینچلیک حکم سوره باره دی. خلق ناراضیلیک بیلدیریب، اونگه قرشی بیر نیچه بار قؤزغلان کؤتریشه دی. بو قؤزغلانلرده علیشیر بیک نینگ تاغه لری میر سید کابلی و محمد علی غریبیلر هم قنتشگندی. بو وضعیتدن خوف سیره گن سلطان ابو سعید« ایندی علیشیربیک هراتده قلمسلیگی کیره ک»، دیگن خلاصه گه باره دی(4).
منگه نیچه نوع اؤلدی بیچاره لیغ،
که، آلیمغه توشدی بو آواره لیغ.
ینه بیر بوکیم، ظاهر اؤلمیش منگا،
که، چیقمیش خراسان ایلیدین وفا...
سخا اؤرنیده بخل توشمیش وثاق...
تاووغ اؤرنیگه چغد اؤلتورغوزوب.
نی بیر حجره کیم، کام تاپقی کؤنگول،
نی، بیر شوخ وصلیغه اول مایه دست،
نی یاری که، رنجیمنی قیلغی قبول،
نی زاری که، هجریمدین اؤلغی ملول.
( بو مثنوی همّه سی بؤلیب 147بیت). « غرایب الصغر»، 528-531بیتلر.
ای مغنی، توت«عراق» آهنگی-یو، کؤرگوز « حجاز»،
کیم نوایی خاطری بؤلمیش خراساندین ملول.« فواید الکبر»
یاکه، کشوردن کؤنگلی خفه لیگینی منه بو بیتده ائتیب کیتگن:
بؤیله کیم، تعریف ایتیب غربتنی بسیار، ای گؤنگول،
شهر و کشوردین ملالت ائلب اظهار، ای کؤنگول.« فواید الکبر»
یاخود، خراساندن کیتماغی سببینی قویئده گیچ توشونتیره دی:
نه گلگون باده یی ممکن، نه گلرخ ساقیی موجود،
جهت بودور، نوایی گر تیلر کیتمک خراساندین.« بدایع البدایه»
ای نوایی، قیل«عراق» آهنگی-یو عزم ایت« حجاز»،
کیم مجبّت زمره سین اهل ِ خراسان تانیمس.« فواید الکبر»
راستلرنینگ چون خراسان إیچره یؤقتور حرمتی،
وقت ایرور قیلسنگ، نوایی، ایمدی آهنگی حجاز.« فواید الکبر»
نوایی ایمدی قیلورمین حجاز آهنگی،
ساغینمه غیل ینه عازم ِ خراسان مین.« فواید الکبر»
چو یؤق بو کشور ِاسلام ارا وفا بیله مهر،
خوشا نواحی افرنج و خطّۀ طرطوس.« فواید الکبر» دیماقده.
1. ائتیب ساویمس ترانه سین- سین، آلیب قوریمس خزانه سین- سین.« سد اسکندری»؛
3.مولفلر... اؤزبیک ادبیاتی تاریخی-2.جلد؛
4.اؤزبیکستان ملی انسکیلاپیدیه سی. 1-جلد.
5.دلنواز یوسوف اوه، علیشیر نوایی حیاتی و ایجادی؛
6.عزت سلطان. نوایی نینگ قلب دفتری.
ایزگو خصلترگه آراسته استاذ
ایزگو خصلتلرگه بای ایدی استاد داملا متین اؤته کم سوقیم، کمترین، مهربان انسان ایدی. ایزگو صفتلرگه آراسته بو آدم بیر معناده کلاسیک شاعرلریمزنی ایسله تردی. بو عزیز انسان 15-عصردن زمانه میزگه آتیلگنده ی گویا. او نوایی، لطفی، گدایی، امیری، سکاکی، آتایی، خوارزمیلرده گی یخشی صفتلرنی دوریمیزده کؤتریب یورگنده ی ایدی. اولر بیلن زمانداش بؤلمسه- ده، کلاسیکلر نفسی بیلن یشه دی. ممتاز ادبیاتیمیز شعریتیگه اخلاصی بلندی ایدی. نوایی، فضولی و بیدلگه کؤنگیل قؤئیگن، شعرلریگه مخمس باغلب، زمانداشلرینی فکرلریگه آشنا قیلیب کیلدی. استادنینگ یادی قلبیمیزده ابدی قالسین دیه تیلک بیلدیره من. داملا متین نینگ خاطرلش تدبیرلریده باش- قاش بؤلگن عزیزلرگه هارمنگیز، تالمه نگیز، چرچه مه نگیز دیه خیرلشه من. حرمت إیله کانادادن إیشانچ تؤره
یازمه و آغزه کی ادبیاتیمیز إیلدیزلری مینگ أیللیکلر توبیدن سو إیچه دی. بو معظّم ادبیات اؤزیگه یره شه ادبی شکل و ژانرلریگه هم ایگه بؤلگن. قدیمگی ادبی ژانرلر تاریخدن قالگن کهنه بیتکلریمیزده مهرلب کیتیلگن. بولردن اؤنگه یقینینی اولوغ بابامیز علیشیر نوایی اؤز اثرلریده قید ایتیب کیتگن بؤلسه، ینه بیر قیسمینی بویوک تورکشناس محمود کاشغری، اولکن یوسف خاص حاجب و قالگن کتته قسملری ایسه اورخون اینه سای و تورفان... بیتیکلریده یازیب قالدیریلگن. ایندی، شو ایسکی ادبی ژانرلردن ائریملرینی سنب اؤته میز و نوبتده گی مقاله لریمیزده اولر حقیده، تؤلیق و بتـفصیل معـلومـات بیـره میز: بیلیگ -bilig.اؤتلوک o’tluk-، تبزوغ-'tabzug’، سَندروش sandrush-، أیغی-یؤقلاو -yig’-yo’qlov، تؤرتلیک -to’rtlik، تویوق-tuyuq و باشقه لر. حرمتلی اؤقووچیلر بو تورکوم مقاله لرنی یازیشدن آلدین منه بولرنی تاکیدله ماقچی ایدیم. مذکور قدیمگی ادبی ژانرلرنی بیریب باریشدن مقصد تیلداشلریمیزنی تفکّر قیلیشگه اونده ش، اؤزلیگی و کیملیگینی انگلش، بیلیشگه تشویق ایتیشدیر.اخ! اؤزبیک لیگیمیز/ تورک لیگیمیز ماهیتیگه اهمیت قره تسک؛ سیزنی-کو، بیلمه دیم مینینگ إیچیم ویران، جانیم و روح و راونیم آغدر-تؤنتر بؤلیب کیته دی. باردی شولردن بیر قـه تیمینی تیلگه آلیشیم بیلن عرب پرستلر هجومیگه دوچ کیله من. تکفیر تاشلری باشیمگه یاغیله باشله یدی. نیمه؟ بیر سین می تورکلیک/ اؤزبیکلیک تاشینی کؤکسیگه اورگووچی؟ یا سینگه قالیبدیمی شو گپلر دیه اؤزیمنی کایئیمن، قیئنه یمن راستینی سؤره سنگیز.
منه بو آغریقلی گپلرگه نیمه دیئیسیز حرمتلی ملتداشلریم؟
- ادبیاتیمیزنینگ وزن و ژانرلری عربچه ایمسمی؛
- مقدّدپس(؟) قرآن کتابیمیز عرب تیلیده؛
- خدانینگ(؟) ایلچیسی، پیغمبر محمد عرب؛ - چؤقینیش، تاپینیش تامانیمیز مکّه؛
- نریگی(؟)دنیا داستانلری هم عربلر قؤلیده!
میلی، ادبی علاقه لر بؤلسه مرحمت، إیکّی تامانلمه بؤلسین-ده.
توره إیشانچ گانادا/ تورنتو