تاریخچه و موقع جغرافیایی عشایر قشقایی در ایران
چهارشنبه 7 بهمن ماه سال 1388 ساعات 6:24 PM
تاریخچه و موقع جغرافیایی عشایر قشقایی در ایران
الف: اجمال تاریخی
عشایر قشقایی عمدتآ ترک زبان بوده اند و اصل و منشأ آنان به نژاد مردم ترک منتهی میشود که طی ادوار مختلف تاریخی به دنبال یافتن مراتع و سرزمین های سرسبز به جنوب کشور کوچ نموده اند.
تاریخچۀ این مردم و سوابق تاریخی و نژادی آن ( در تقسیم بندی طوایف ترک) کاری بسیار پیچیده بوده و با اینکه به دنبال دستیابی به بعضی اسناد و شواهد تاریخی در مورد آنان صحبت های زیادی شده است ولی هنوز یک نتیجه ی کامل و قانع کنندۀ واقعی در مورد سوابق تاریخی آنان بدست نیامده است. بعضی آنها را از ترکمانان دانسته و بعضی دیگر آنان را از شاخۀ ترکان غز(۱) می دانند و نظرات متعددی هم ارائه گردیده است که آنان را در زمرۀ ترکان آق قویونلو یا از اهالی کاشغر می دانن(۲).
از طرف دیگر دربارۀ تاریخ و مسیر ورود آنها به کشور و مناطق فعلی نیز نتایج و نظرات صاحب نظران در یک مسیر جریان نمی یابد و این نتیجۀ آن است که سابقه ی نژادی آنها همچنان مبهم و ناشناخته است. بعضی ها معتقدند که آنان از راه سیستان به عراق عجم مهاجرت کرده (۳)و بعضی دیگر آنان را از طوایف ترکی میدانند که از تنگۀ قفقاز و آسیای صغیر به محدودۀ کشور قدم نهاده اند...........
تاریخچه و موقع جغرافیایی عشایر قشقایی در ایران
الف: اجمال تاریخی
عشایر قشقایی عمدتآ ترک زبان بوده اند و اصل و منشأ آنان به نژاد مردم ترک منتهی میشود که طی ادوار مختلف تاریخی به دنبال یافتن مراتع و سرزمین های سرسبز به جنوب کشور کوچ نموده اند.
تاریخچۀ این مردم و سوابق تاریخی و نژادی آن ( در تقسیم بندی طوایف ترک) کاری بسیار پیچیده بوده و با اینکه به دنبال دستیابی به بعضی اسناد و شواهد تاریخی در مورد آنان صحبت های زیادی شده است ولی هنوز یک نتیجه ی کامل و قانع کنندۀ واقعی در مورد سوابق تاریخی آنان بدست نیامده است. بعضی آنها را از ترکمانان دانسته و بعضی دیگر آنان را از شاخۀ ترکان غز(۱) می دانند و نظرات متعددی هم ارائه گردیده است که آنان را در زمرۀ ترکان آق قویونلو یا از اهالی کاشغر می دانن(۲).
از طرف دیگر دربارۀ تاریخ و مسیر ورود آنها به کشور و مناطق فعلی نیز نتایج و نظرات صاحب نظران در یک مسیر جریان نمی یابد و این نتیجۀ آن است که سابقه ی نژادی آنها همچنان مبهم و ناشناخته است. بعضی ها معتقدند که آنان از راه سیستان به عراق عجم مهاجرت کرده (۳)و بعضی دیگر آنان را از طوایف ترکی میدانند که از تنگۀ قفقاز و آسیای صغیر به محدودۀ کشور قدم نهاده اند.
مساله مهم در اینجاست که تا کنون این موضوع مبهم حل نگردیده که قشقایی ها از کدام دسته از ترکانند و از چه مسرهایی و در طی چه دورانی به مناطق فعلی وارد شده اند.
در دنبالۀ مطلب به تاریخچه و وجه تسمیۀ قشقایی ها اشاره خواهیم کرد. از بین مهاجران ترک به ایران میتوان طوایف خلج و سلجوق ها را نام برد که از حوالی رودخانه سیحون حرکت کرده خلج ها به افغانستان و سیستان وارد شده و سلجوق ها مستقیما وارد کشور می شوند ( قرن چهارم هجری) (۴).
طوایف خلج بعد از ورود به سیستان از راه کرمان وارد سرزمین عراق عجم شده که بدنبال آن آنجا را خلجستان نامیده اند و بعدآ در زمان صفویه به فارس کوچانده شد.
در کتاب فارس نامه ناصری صریحآ آمده است که قشقایی ها همان ترکان خلج هستند که از عراق عجم به فارسی کوچ کرده اند و چون کوچ آنها حالت گریز و فرار داشته است لذا به «قاچ قایی» یعنی فراری معروف می شوند که سپس به قشقایی و نهایتآ به قشقایی مبدل شده است.
در دایرة المعارف اسلامی آنها را از طوایف ترکمن می دانند که بعد از هجوم مغولان به سرزمین بزرگ ترکستان به آذربایجان مهاجرت کرده که بعدآ از آذربایجان به زنجان، قزوین، اراک، تهران، خراسان و فارس پراکنده می گردند(۵).
آقای ملک منصور صولت قشقایی که شخصآ مشغول تحقیق و مطالعه در این زمینه می باشد با توجه به مدارک و اسناد آبا و اجدادی خویش معتقد است که قشقایی ها در مرحله بحرانی ورود طوایف ترک به ایران بعد از دورة اسلامی از سمت خراسان به سیستان و از راه کرمان وارد سرزمین فارس شده اند و از جنوب به مناطق شمالی تر از جمله خاک بختیاری و مجاور آن یعنی عراق عجم و حتی حوالی زنجان پیشروی نموده اند(۶).
امروز ما صحبت از ایل قشقایی می کنیم و این تصور در اذهان عمومی نقش بسته است که این ایل با همین تشکیلات فعلی و به صورت یکپارچه دارای یک اصل و نسب و یک تاریخچه است اما باید توجه داشت که تشکیلات ایل همانند یک رودخانه جاری است که به مرور زمان در طول مسیر خود چشمه ها و نهرهایی به آن وارد شده و سرانجام یک رود بزرگ را می سازد و به مرور زمان تیره ها و طوایف ترک و لر و.. به آن پناهنده شده و ایل بزرگ را ساخته است(۷).
در هر حال به درستی معلوم نیست که قشقایی ها در چه زمانی و از کدام سرزمین ترک نشین و از چه مسیرهایی به مناطق فعلی خود وارد شده اند و از اینکه آنها در زمان صفویان به فارس آمده اند نمی تواند صحیح باشد زیرا مدارکی در دست است که چند قرن از روی کار آمدن صفویه نام قشقایی و عشایر قشقایی در جنوب اصفهان و فارس بوده که در مبحث بعدی که مربوط به وجه تسمیۀ کلمه قشقایی است به نمونه ای از آنها اشاره شده است.
ب) وجه تسمیۀ کلمۀ قشقایی
در این باب نیز نظرات و تفاسیر متنوع و متفاوت از هم می باشند ولی این ادعا که کدامیک از آنها معتبر و واقعی است بی معنا بوده زیرا مدارک و شواهد قانع کننده ای که معنای واقعی این کلمه را برساند در دست نیست از میان تعابیر مختلف می توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱- در کتاب دایرة المعارف فارسی آن را از کلمه قشقه یا قاشقه( قاشقا) می دانند که به معنی اسب پیشانی سفید است که البته این نوع اسب در میان عشایر قشقایی محبوبیت زیادی دارد و از این رو خود را منسوب به آن می دانند یعنی قشقه ای که به تدریج در تلفظ به قشقایی مبدل شده است. در این کتاب ضمنآ قشقایی ها را از ترکان خلج می داند که بین هندوستان مقیم بوده و سپس به عراق عجم مهاجرت کرده اند(۸).
۲- در کتاب فرهنگ فارسی(۹) آمده است که کلمۀ قشقایی منسوب به قاشقا است و یعنی بی باک و جسور که قشقایی یعنی قاشقایی یعنی ایل شجاع و نترس. در همین کتاب آنان را از ترکمانان ندانسته که از ترکستان به مناطق هندوستان و سیستان مهاجرت نموده و سپس به عراق عجم و آخرالامر به منطقه فارس یعنی موطن فعلی خود عزیمت نموده اند.
۳- در فرهنگ لغت نامه دهخدا(۱۰) اشاره شده است که قشقایی ها منسوب به ایلات قشقایی در فارس هستند که نام ایل از این منطقه گرفته و یا نام منطقه از اسم ایل گرفته شده است خود نکته مهمی به شمار می رود.
در این رابطه باید اشاره نمود که اسناد و نسخه های قدیمی نشان می دهند کلمه قشقایی با تلفظ کامل و فعلی خود نوشته می شده و یا تلفظ می گردیده است و کتب ایلات و عشایر از انتشارات آگاه و یکی از مقالات آن تحت عنوان « کنیه، لقب، نسب عشایر و ذکر آنها در متون فارسی. مبحث قدمت نام قشقایی.صفحۀ۲۴۴» از آقای ایرج افشار را مورد استناد قرار داده که در این مقاله آمدهاست قدیمی ترین متن فارسی که نام قشقایی را به ایل خود نسبت میدهد جامع التواریخ حسنی تالیف تاج الدین حسن ابن شهاب یزدی است که به سال ۸۵۷ هجری تالیف شده است. در قسمتی که به احوال بازماندگان و شاهزادگان تیموری اختصاص دارد دربارۀ حکومت سلطان ابراهیم در شیراز و سرنوشت سلطان بای قره مینویسد:« بای قره چون به حوالی شیراز رسید. سلطان ابراهیم لشکر برون آورده مصاف دادند. لشکر سلطان ابراهیم هزیمت یافته و به ابرقو آمد و بای قره پادشاه شد و اسکندر در عقب او روان شد و بر حسب قرار چون به گندمان رسید(۱۱) احشام قشقایی معلوم کردند او را گرفته پیش امیرزاده رستم بردند او اعلام سریر اعلا کرد. (۱۲)»
لازم به اشاره است که این کتاب به صورت نسخه خطی در کتابخانۀ سلیمانیه شهر استانبول ترکیه نگهداری میشود و مطلب فوق در صفحه ۴۱۸ آن آورده شده است.
مسلما در چنین شرایطی عشایر قشقایی در چمن گندمان مستقر بوده و در آن زمان قدرت تثبیت شده ای در منطقه به شمار میرفته که توانسته بودند پادشاهی چون سلطان ابراهیم را دستگیر و تحویل پادشاهی دیگر بدهند و قطعآ سالهای متمادی قبل از حکومت صفویه در آنجا مستقر بوده اند.
از طرف دیگر آقای قشقایی ضمن ارائه اسناد مالکیت قباله ها دست خط ها نامه های دولتی و کتب قدیم و جدید که از اعقاب ایشان به یادگار مانده است ( همانطور که در متن آنها قید گردیده) کلمه قشقایی بدون انحراف و با تلفظ فعلی در آنها قید شده است که در این میان یک سند قدیمی که به معامله زمین مربوط می باشد و در سال ۱۰۵۸هجری قمری یعنی ۳۵۰ سال پیش : قرارداد آن بین طرفین منعقد شده است انتخاب کرده و از روی آن عکس تهیه نموده ایم (عکس های شماره ۱-۲ و ۲-۲و ۳-۲)
عکس های شماره ۱-۲و۲-۲: یک نمونه سند معامله زمین که در عکس سمت چپ بزرگ شدۀ اسامی شهود قرارداد دیده می شود که قرابابا یوسف قشقایی یکی از این شهود است.
عکس ۳-۲: بزرگ شدۀ بخش اتمامی سند فوق است که سال ۱۰۵۸ هجری قمری یعنی بیش از سیصد و پنجاه سال قبل معامله زمین شده و مطابق عکس های فوق کلمۀ قشقایی به شکل فعلی نوشته و تلفظ می شده است.
همانطور که مشاهد می شود در بین شهود معامله فردی به اسم «قرابابا یوسف قشقایی» معرفی شده است که ثابت مینماید در آن زمان هم مانند ۶۰۰ سال قبل و زمان حاضر لفظ قشقایی مصطلح بوده است و در هیچیک از این مدارک کلمات قشقه ای، کاشغری، قچقنته، قاشقای و الفاظ دیگر وجود ندارد.
در بین اسناد و مدارک تاریخی نقشه ای بدست آمد که در سال ۱۷۲۴ توسط آکادمی علوم فرانسه. مرکز پاریس از محدوده سیاسی، اداری ایران تهیه شده است. از این نقشه نیز عکس هایی تهیه دیده ام.
عکس۴-۲: سندی است بر تاریخچه قشقایی ها. عکسی است از یک نقشه تهیه شده توسط آکادمی علوم فرانسه در سال ۱۷۲۴ که مشخصات نقشه از جمله مقیاس و مرکز تهیه کننده و غیره را نشان میدهد و در عکس پایین بخشی از ایران مرکزی و جنوبی واقع در همین نقشه نمایش داده شده است.
عکس ۲-۵: کلمه Turcomans نوشته شده در غرب اصفهان همان اقوام ترک قشقایی را می رساند زیرا اقوام ترک یا ترکمن دیگری در حوالی اصفهان در سال ۱۷۲۴ که نقشه تهیه شده بود در آنجا ساکن نبوده اند.
همانطور که در نقشه ( متن عکس های «۴-۲و ۵-۲» مشاهده می گردد در حدود ۲۶۲ سال پیش در مغرب و جنوب غرب اصفهان به دو کلمهTurcomans- Ghandeman برخورد می نماییم که حاکی از وجود مردمی ترک نژاد در منطقه سرسبز گندمان است. میتوان به این مطلب اعتراف نمود که قشقایی ها همان طور که مدارک قبلی اثبات نمودند دارای سابقه ی سکونتی کهن در فارس داشته و از آنجا به شمال یعنی سرحدات اصفهان و لرستان و اراک و عراق عجم نفوذ نموده اند زیرا چنانچه در ۲۶۲ سال قبل در مغرب اصفهان ترک ها مستقر باشند مسلما با شواهد قبلی ثابت می شود که در جنوب اصفهان و فارس سابقه ی سکونتی آن به مراتب قدیمی تر است و از فارس به سمت شمال نفوذ نموده نه از سمت شمال به جنوب.
از مدارک دست اول و زنده دیگر که هویت نام قشقایی را همراه با قدمت آن در فارس معرفی می کند عکسی است سیاه و سفید از یک سنگ قبر که در کاکان(۱) کشف شده است روی این سنگ جملات زیر حک گردیده است وفات المرجوم المغفور رحمت ا... تعالی امام قلی بن امام وردی قشقایی در تاریخ شهر رجب المرجب ۵۰۰۱ که همان تاریخ ۱۰۰۵ هجری قمری است(عکس شماره ۶-۲).
از این مدارک میتوان استتنتاج نمود که اولآ در ۴۰۲ سال قبل یعنی از صفویه قشقایی ها در فارس مقیم بوده اند و ثانیآ کلمه قشقایی به شکل فعلی خود تلفظ می شده است و از لفظ یا معنی دیگری مشتق نگردیده است.
مدارک فوق نمونه هایی از مدارک موجود مهم و منتشر نشده ای است در مورد شناسایی و معرفی سابقه نژادی و تاریخچه ی ایل قشقایی به شمار می رود. البته در کتاب ها گزارش های متعدد موجود که اغلب به صورت توصیفی توسط دانشجویان و محققان که در مورد عشایر ایران از جمله ایل قشقایی انجام شده است خیلی ساده به این مطلب اشاره شد که قشقایی ها ترک نژادند و در دوره ی مغول و تیمور به ایران آمده اند و در اغلب منابع اشاره شده در مورد دوره زمامداری شاه عباس صفوی به سمت اصفهان و فارس کوچ کرده اند. حتی در بعضی منابع خارجی از قبیل:
1- The Qashqai Nomads of Fars. Pierre. Oberling 1974 Mouton. Paris . France
2- Nomads os South Persia. The Basseri Tribe of Khamseh . Conederacy. Fredrik . Barth. Boston. L. B. Company.
چون مؤلفان این کتب در دوره حکومت ایلخان قشقایی در منطقه به مطالعه پرداخته و به صورت عملی و حضور در ایل مدت های مدیدی میهمان خوانین بوده اند مطالبی که در مورد و عشایر جنوب ایران نظیر خمسه آورده اند همانا صحبت های تکراری و به نقل از اظهارات شفاهی خوانین وقت بوده است که مطلب جدید و متفاوتی با اظهارات دیگر در این مطاعات دیده نمی شود.
نتیجه اینکه علی رغم تعابیر و تحقیقاتی که در مورد تاریخچه و سوابق نژادی قشقایی ها عنوان شده است هیچ یک از آنها مدلل همراه با مدرک اثبات کنندۀ عملی نمی باشد و اینکه مفهوم واقعی کلمه قشقایی چیست؟ هنوز نتیجه قطعی حاصل نشده اما با توجه به خصوصیات ذاتی عشایر قشقایی یا میتوان آن را به معنی بی باک و جسور تعبیر کرد و یا اینکه چون زندگی کوچ نشینی در ارتباط با دام و انواع حیوانات مفید می باشد و بسیاری از انعکاسات فرهنگی آنها و حتی ثروت لغوی آنها منشا گرفته از خصوصیات ظاهری دام ها است از این رو میتوان با توجه به فرهنگ کوچ نشینی این کلمه به قشقه یا اسب پیشانی سفید هم منسوب نمود. این مستلزم تحقیقات دقیقتر با کشف مدارک جدیدتر است که شاید در آینده با توجه به واقعیت های موجود کشف و شناسایی این جامعه کار آسانی باشد.
۱- در اوایل قرن هفتم میلادی ترکان به دو دسته تقسیم بندی شدند: یکی ترکان شرقی که از مغولستان تا کو ههای اورال پراکنده بودند و دومی ترکان غربی که تا حوالی تاشکند و کوه های آلتایی می زیستند و در زمرۀ ترکان غربی قرار دارند.
۲- در تاریخ مسعودی نوشته ابولفضل محمد بن کاتب بیهقی چنین آمده است که قشقایی ها طایفه ای ترک نژادند که در زمان سلجوقیان به ترکستان آمده و در کاشغر اقامت مینمایند.
۳- عراق عجم سرزمینی است شامل شهر های اراک، تفرش، آشتیان،خلجستان، ساوه، بویین زهرا و حومه
۴- مستوفی الممالکی، رضا، اقتصاد دامداری ایل قشقایی و برنامه ریزی لازم، پایان نامه دوره دکتری دانشگاه آزاد
اسلامی سال ۱۳۷۲.
۵- کتاب فارس نامه ناصری، حاج میرزا حسن فسایی، ۱۳۱۳ ه ق. صفحه ۸۰.
۶- آقای ملک منصور صولت قشقایی پسر دوم مرحوم صولت الدوله ( اسماعیل خان قشقایی) ایلخانی سابق از ایل قشقایی در اواخر حکومت قاجاریه.
۷- مثلا تیره موصلو در واقع موصلی است «لو در ترکی همان ی نسبت است» که از موصل آمده و به ایل پناهنده شده
اند و نیز تیره های شاملو ( از سرزمین شام) قراچه ای( از اطراف رودخانه ی قراچای قفقاز) کلهر ( از تیره های لر) عرب ( از طوایف عرب خوزستان) و ده ها تیره دیگر....
۸- مصاحب، غلامحسین، دایرة المعارف فارسی، موسسه انتشارات فرانکلین، جلد دوم، بخش اول، صفحه ۲۰۵۱.
۹- معین، محمد، فرهنگ فارسی انتشارات امیر کبیر، جلد ششم، صفحه ،۱۴۶۵چاپ دوم، ۱۳۸۷.
۱۰- دهخدا علی اکبر لغت نامه دانشگاه تهران صفحه ۳۰۱ مهر ۱۳۳۹.
۱۱- واقع در جنوب بروجن و شمال غرب سمیرم . ناودیس پوشیده از خاک های آبرفت ریز بافت که تحت تاثیر آبهای زیر
زمینی و سطحی پوشیده از چمنزارها و علفزارهای بسیار غنی است و به عنوان مرتع تابستانی استفاده میشود.
۱۲-افشار، ایرج ،مقاله کنیه، لقب، نسبت عشایر و ذکر آنها در متون فارسی کتاب
مجموعه مقالات آگاه صفحه ۲۴۱ و ۲۴۴ سال۱۳۶۲
