xuzisatanin QAŞQAYİ oturan yeri həftkl

neft şəhərləri qaşqay diyarinda

با نفت شهرها در دیار قشقایی نشین آشناشوید

هفتکل ناحیه قشقایی نشین خوزستان

http://ghashghaietribe.persianblog.ir/post/164/

هفتکل در ۸۰کیلومتری جنوب شرقی مسجد سلیمان و در ۱۰۴ کیلومتری مشرق اهواز واقع است و حدود ۲۷۵ متر از سطح دریا ارتفاع دارد.

قبلاً سرزمینی بود که آن را بنام یگانه دهکده ی آن گزین می گفتند و میانه رشته های کوه گچ واقع شده و جز چشمه های شور و تلخ، آب مهمی در آن حدود نبود و زراعبش منحصر بود به گندمی که از آبیاری باران به صورت دیم کشت و برداشت می شد.

این ناحیه جزء خاک مکوند جانکی شمرده میشد.پایین کوه گچ زمین هایی بود که در ایام مذکور جزء ولایت شوشتر بودسپس جزء بلوک باوی اهواز و مسجد سلیمان شد.شهرت این اراضی به واسطه ی چشمه ی نفت سفیدی بود که درپای کوهی بنام نفت سفید- ده بید معروف است و اکنون به نام نفت سفید برات حسن شاهی شهرت یافته است.

نمای شهر هفتکل

اما این دیار چگونه قشقایی نشین شد

ترکان قشقایی قرن هاست که در حوزه فارس و اصفهان  و کوه گیلویه  تا نزدیک بندر بوشهر و گناوه ییلاق و قشلاق می کنند، پس چکونه است که هفتکل در میانه خوزستان ناحیه قشقایی نشین شده است؟

زندگی کوچ نشینی مستلزم داشتن داشتن آب و علف برای زندگی دام آنان است و در صورتی که به هر دلیل این امکانات برای آنان فراهم نباشد ناگزیر از مهاجرت می شوند. اما مهاجرت آنان ممکن است که دلایل دیگری هم داشته باشد. از جمله بیماری ها، فقر و هم چنین ظلم و ستم.

"لرد کرزن که جمعیت قشقایی را در سال ۱۸۷۱ میلادی(1250 خورشیدی) ۶۰۰۰۰ خانوار و در سال ۱۸۹۱ میلادی(1270 شمسی) حدود ۲۵۰۰۰ خانوار ذکر نموده است علت این کاهش را چنین توصیف نموده است :

پس ازمرگ ایلخانی مزبور( محمدقلی خان ) زمام اختیارات در دست خان های کوچکتر افتاد که به اختلاف و نقار داخلی منجر شد . با این ترتیب ۵۰۰۰ خانوار به بختیاری ها ملحق شدند و همین مقدار هم به ایلات خمسه پیوستند و در حدود ۴۰۰۰ خانوار نیز در دهات مختلف پراکنده و ساکن شدند . این جریان جمع کل آنها را به ۲۵۰۰۰ خانوار کنونی رسانید ."

 بنا براین می بینیم که اختلافات شدید بین روسای ایل که زیان آن مستقیما متوجه طبقات پائین عشایر می گردید و هر گاه که  تیره ای مورد نهب و غارت واقع می شد، آنان ناگزیر از مهاجرت می شدند و در عرض بیست سال گروه زیادی از عشایر قشقایی به این درد دچار و ناگزیر از مهاجرت گشته و پاره ای از آنان به سوی سرزمین های بختیاری به همین سرزمینی که نامش هفت کل است نقل مکان کرده اندو در دیار بختیاریان باقی ماندند.

در سالی که خوانین بختیاری رامهرمز را بنام خالصه از دولت خریدند تمام اراضی آن را اعم از خالصه و غیره خالصه تصرف نموده و حوزه ی رامهرمز را از هر طرف توسعه دادند.از جمله ناحیه گزین از خاک مکوند و نفت سفید از خاک شوشتر را جدا نموده ضمیمه ی رامهرمز ساختند.

 در آن ایّام طوایفی از ترکهای قشقایی فارس مانند: صفی خانی، چهارد، چریک، وندا، امرلو، لوکی، اصلان لو، شکرلو، چهرازی و… به این حدود مهاجرت کرده و به بختیاری ها پیوسته بودند که جای مخصوصی برای اقامت می خواستند.

 بختیاری ها اراضی گزین(هفتکل) را بین آن تقسیم نموده وآن را از مالکیت مکوندها در آوردند و این سرزمین در اختیار قشقائیان قرار گرفت. و به این ترتیب این سرزمین به مالکیت ترکان قشقایی در آمد. و هنوز بخش عمده ای از این دیار به نام طایفه های وندا و چهارده چریک معروف و برجای مانده است.

هفتکل بعد ها سرنوشت دیگری پیدا نمود و  یکی دیگر از نفت شهرهای ایران زمین شد .

اولین اروپائی که نفت سفید را دیده و در گزارش خود آورده سرهنری لایارد است که در فاصله سالهای1842-1840 (1220-1222 شمسی) با کسوت باستان شناس در منطقه فعالیت سیاسی داشته و خاطرات خود را از درگیری محمد تقی خان چهارلنگ با دولت قاجاری به رشته تحریر در آورده است. او که در طی این درگیری ها چند بار مسیر شوشتر تا قلعه تل را طی کرده و در طی یکی از این سفرها از منطقه نفت سفید عبور کرده مشاهدات خود را از چشمه نفت ( نفت سفید ) اینگونه بیان می کند :

" نزدیکی ظهر به محلی بنام چشمه نفت رسیدیم. از این چشمه مقداری مایع تیره رنگ بنام مومیائی تولید می‌گردد. که معمولا" ایرانی ها جهت درمان کوفتگی‌های شدید و درد مفاصل بکار می‌برنددر اینجا ساختمان کوچکی احداث شده و چند نفر تفنگچی هم از آن چشمه حفاظت می‌نمایند.[1]...

گزارش لایارد 18سال قبل از حفر اولین چاه نفت توسط ادوین دریک در پنسیلوانیای امریکا در 1859میلادی است و بدین جهت لایارد هم مانند دیگران در آن دوره  درک درستی از ارزش اقتصادی و استراتژیک نفت نداشته است.

اما شاید بتوان گفت اولین اروپائی که به قصد تهیه یک گزارش فنی و کارشناسی به منطقه سفر کرده و گزارشی در اینخصوص تهیه نموده لوفتوس بوده که در سال 1885 شخصا" از منطقه دیدن کرده و اینگونه نوشته :

...احتمالا" تعداد فراوانی از حوضچه نفت در کوهستان های بختیاری در فواصل بین آتشکده کهن و مرموز (سرمسجد فعلی) و کوه‌های آسماری (بین هفتکل و مسجدسلیمان) که بطور طبیعی و خود کار از حوضچه‌های آن قیر تراوش می‌کند وجود دارد[2].

بعدها که زمین شناسان شرکت نفت در سال ۱۹۲۸ م(1307 شمسی) در زیر خاک این منطقه نفت پیدا کرده و چاهی در آن حفر نمودند، هیچ کس به غیر از مردم ایل قشقایی در این دیار سکونت نداشتند ولی رفته رفته مردم از شهرهای اطراف و دیگر نقاط ایران به شهر نفت روی آوردند و به زودی این سرزمین شهرت جهانی یافت.

 طولی نکشید که هفتکل دومین ناحیه ی مهم نفت خیز خاور میانه شد.مردم از ولایات، استان ها و کشور های مختلفی به هفتکل مهاجرت کرده و در واحدها و تأسیسات صنعت نفت مشغول به کار شدند. 

لذا شرکت شروع به ساختن منازل، گاراژها، انبارها، شبکه تلفن، کارخانه های گوناگون، استقرار ادارت در آنجا کرد و لوازم استخراج نفت و لوله کشی از آنجا به اهواز و آبادان فراهم گردید وآب آشامیدنی اهالی بوسیله تلمبه و لوله های آهنین از رود زرد آورده می شد و روز به روز مراحل توسعه و ترقی را طی نمود. هفتکل در مدًت کوتاهی به سرعت منطقه ای آباد شد و شهره ی آفاق گردید.

جاده های آسفالته ی پیچ درپیچ بین شهری میان این خطًه با اهواز و مسجد سلیمان ساخته شد و اتوملیل های متنوعی از قبیل فورد، اینتر نشنال، لورلاری، شتل بس و پیکاب درآمد و شد بودند وآن هنگام جلوه های بدیعی از صنعت و صنعت را در کنار هم می توان دید،

منازل مسکونی کارگری و کارمندی بازار، باشگاه‌، سینما،بیمارستان و سایر خدمات رفاهی و شهری به وجود آمد. و مدارس زیادی در آنجا تأسیس شد تا بتوانند جوابگوی نیاز فرزندان کارکنان ناحیه باشند

در سال ۱۹۳۴ م (1323 خورشیدی) محصول نفت هفتکل سالی دو میلیون تن بود و با ساختن خطوط لوله ی جدید و افزایش وسایل استخراج محصول هفتکل در سال ۱۹۳۴ م به شش میلیون تن در سال رسید. از موقع کشف تا ۱۹۵۱م (1330 خورشیدی) بالغ بر یکصدو سی میلیون تن نفت از آن استخراج شده بود. چاههای نفت این منطقه قابل ملاحظه و دومین منطقه نفت خیز ایران به شمار میرفت. از 24 چاه نفت این منطقه سالیانه بالغ بر ده میلیون تن نفت استخراج می شد.

از مهرماه سال 1333 پس از استقرار کنسرسیوم در این منطقه، هفتکل پس از میادین نفتی جدید آغاجاری و میدان کهنسال مسجدسلیمان از جایگاه دومی به در ردیف سوم تنزل کرد،که این امر ناشی از استتخراج بی رویه و کاهش فشار مخزن هفتکل بود. هفتکل دارای ۵۰ حلقه چاه نفت که ۱۵ حلقه از انها به بهربرداری رسیده بود. ۵۴۵ خانه کارگری ۱۰۱ خانه کارمندی ۳ باشگاه فرهنگی ورزشی تفریحی ۲ سینما ۲ استخرشنا دو دبیرستان ۱۳ اموزشگاه دیگربو  ده است . و برای خود شان  و مقامی در خوزستان داشت.[3]     

اما معادن این دیار هم گنجایشی و حد و حدودی داشتند، عطش سیری ناپذیر شرکت نفت و علاقه دولت ایران برای دستیابی به دلارهای نفتی، سبب تخلیه نفت سریع و کاهش فشار چاه های این سر زمین شد و با ادامه بهره برداری و کاهش فشار مخزن هفتکل رو به قهقرا رفت و به تدریج همراه کم شدن تولید نفتش خود نیز به قهقرا رفت. در سال 1346 این منطقه پس از میادین آغاجاری، گچساران، مارون، اهواز و کرنج در ردیف ششم تولید نفت قرار گرفت.

به همان میزان که تولید نفت در هفتکل کاهش مییافت، شادابی و نشاط شهر نیز کمتر می شد. جوانی این نفت شهر هم رو به پیری رفت و از توان گذشته چیزی باقی نماند. شرکت نفت هم که زمین ها را سوراخ کرده بود و نفت خدادادی با فشار خویش در درون لوله هایش راه می پیمود، دیگر کاری در این دیار نداشت و به همین سبب از نیروی کار خود به تدریج کاست و کاست. کارگران بیکار و جوانان بدون کار باقی ماندند و دولتیان هم در صدد بر نیامدند که راهی برای اشتغال نیروی جوان این دیار انجام دهند و بسیاری از آنان شاید تنها نام این دیار را در اسناد و مدارک دیده بودند و نمی دانستند که هفتکل کجاست. وقتی شما جایی را نمی شناسی و از دردش بی خبری ، چه کاری از شما ساخته است؟

روزها گذشت و نفت روان خارج شد و دردش به دل دردمندان شهر باقی ماند و مهاجرت از این سرزمین که به غیر از نفت، صنعتی دیگر نداشت، رونق  گرفت، بدین ترتیب هفتکل در مدت کوتاهی به شهری متروک تبدیل شد. گوئی نفت در کالید این شهر چون خون در رگ هایش بود.

چون این رگه های نفت در دل سنگهای آسماری خشکیدند، با خاتمه حیات نفت، روی زندگی هم در هفتکل از شرم  کار بندگان ناسپاس به زردی گرائیده است و آن چه از آن باقی است، شبه ای است از گذشه به همراه خاطرات تلخ و شیرین آن. دیار آباد و سرزنده هفنکل به متروکه ای تبدیل شد.

و آدم بیاد این ضرب المثل می افتد: تا پول داری رفیقتم – قریان بند کیفتم. از نظر مدیران اسبق، سابق و حال و آینده شرکت نفت نیز چنین است.

 تا نفت داری رفیقتم – قریان لوله های جاریتم. 

   پس اگر نفت نداری برو به ........

به مرور زمان گنج این سرزمین به غارت رفت و چاه های آن ته کشیدند و آبادی آن نیز به همراه نفتش رو به سوی ویرانی رفت، و متأسفانه امروزه از هر گوشه و کنارش لوله های نفت مندرس، تأسیسات فرسوده، منازل و مدارس رنگ و رو رفته، جاده های قاطر رو، جوانان عزیز بیکار و اوضاع مشمئز کننده و اندوهگینی مشاهده می شود که در خور این منطقه ی صنعتی که سال های متمادی به ایران خدمات ملًی ارائه نموده و رونق افزای مملکت بوده نیست، به هر حال اکنون نیازمند توجًه سبز مسئولین و برنامه ریزی آنان جهت احداث واحدهای صنعتی- تولیدی و جذب نیروهای جوان می باشیم تا این ناحیه از زوال قطعی نجات یابد

.[4]

هفنکل که تا سال ۱۳۵۷ دارای ۵۰ حلقه چاه نفت بوده که ۱۵ حلقه ان بهره برداری می شده است .سابقا  دارای ۵۴۵ خانه کارگری ۱۰۱ خانه کارمندی ۳ باشگاه فرهنگی ورزشی تفریحی ۲ سالن سینما کارگری وکارمندی ۲ استخر مجهز شنا ۲ دبیرستان و۱۳ دبستان بوده است . متاسفانه اوایل ده پنجاه با تخلیه شرکت نفت از رونق واعتبار ان کاسته شد وامروز مشتمل بر تعدادی قلیل افراد بومی ترک ولر و بسیاری مهاجرین روستاهای اطراف میباشد

 قشقائیان کوچ  که بسیاری از آنان  دست از زندگی ایلی برداشته و تلاشگران صنعت نفت پیوسته بودند، و به امید آینده ای بهتر در این شهر خانه و مسکن گزیده بودند، به یک باره آرزوها و امیدهای خود را بر باد رفته دیدند، حال دیگر نه کوچ رو بودند و نه شهری و نه کاری برای زندگی در پیش داشتند، و آنان نیز به همراه دیگر ساکنین این شهر که پروتش بر باد رفته و مردمش از یاد رفته بودند، به سایر مناطق روی نهادند.

  در سال 1366 تعداد مردم کوچ روی قشقائیان که گرفتار وسوسه زندگی شهری نشده و هنوز در این دیار باقی مانده بودند در سال 1366  بالغ بر       616    نفر بوده است.

---

[1] - ماجراهای اولیه  -  سر هنری لایارد

[2]  - گزارش لوفتوس

[3] - رقابتهای ژئوپلتیک وتکوین دولت مرکزی(۱۲۸۰-۱۳۲۰) - هادی زمانی

[4]  با استفاده از نوشته- دانش عباسی شهنی ( مؤلف تاریخ مسجد سلیمان)

کلمات کلیدی: نفت شهر هفتکل ،قشقایی ،عشایر ،نفت