نگاهی به قدیمی‌ترین لغت‌نامة ترکی جهان - اسدالله مردانی رحیمی

اگر چه در طول تاریخ لغت‌نامه‌های فراوانی در زمینة واژگان ترکی نوشته شده، اما هیچ یک از آنها اهمیت و قدمت « دیوان‌اللغات الترک» محمود کاشغری را ندارد. دیوان‌اللغات الترک قدیمی‌ترین لغت‌نامة ترکی جهان است که حدود هزار سال پیش یعنی در سالهای 464 الی 466 ه.ق. بعد از چهار بار بازخوانی و بازنویسی به رشتة تحریر در آمده است. در مورد زادگاه محمود کاشغری اختلاف نظر وجود دارد؛ گروهی معتقدند که وی در کاشغر پایتخت ترکستان شرقی ( ایالت سینگ کیانگ) در شمال چین به دنیا آمده؛ بعضیها زادگاه او را ناحیة اپال (50 کیلومتری مغرب کاشغر) دانسته‌اند و گروهی هم بر این باورند که او در سال 380 ه.ق. مطابق 1001 میلادی در شهر بارسغان نزدیک دریاچة ایسیق گؤل که امروزه در کشور قرقیزستان واقع شده، به دنیا آمده است. محمود تقریباً بسیاری از قبایل ترک را دیده و لغات و اصطلاحات معمول در بین آنها را جمع‌آوری نموده و حدود 7500 واژه را ثبت و ضبط کرده است. زمان محمود کاشغری زمان گسترش قدرت و نبوغ ترکان در زمینة خدمات نظامی و فرهنگی به جهان اسلام است و قیامهای ضد اسلامی همچون قیام استاد سیس خراسانی، ماه فرید، المقنع و ... به وسیلة ترکان سرکوب می‌گردد و در نتیجه نزدیکی و تعامل بغداد با ترکان افزایش می‌یابد و یاد گیری زبان ترکی در کنار زبان عربی در سرتاسر سرزمینهای اسلامی رایج می‌گردد؛ به همین خاطر محمود با هدف تعلیم زبان ترکی به عربها و عربی دانها و با ترجمة عربی به تألیف این لغت‌نامه پرداخت تا عرب زبانان به آسانی و بر اساس قواعد زبان عربی آموزش ببینند؛ یعنی محمود بر مبنای قوانین عربی به بررسی واژگان ترکی پرداخته است که در حقیقت کار بسیار مشکلی است؛ اما او به راحتی از عهدة این مشکل برآمده است. خود محمود می‌گوید با نوشتن این کتاب می‌خواهد ثابت کند که زبان ترکی همگام با زبان عربی مانند دو اسب مسابقه به پیش می‌تازند و در جای دیگر به حدیثی نبوی استناد می‌کند که زبان ترکان را بیاموزید که فرمانروایی آنان دراز و طولانی خواهد بود. دیوان لغات در 8 کتاب به شرح زیر گردآوری شده است: 1-کتاب همزه 2-کتاب سالم 3-کتاب مضاعف 4-کتاب مثال 5-کتاب ذولثلاثه ( سه گانگان) 6-کتاب ذوالاربعه (چهارگانگان) 7-کتاب ذولغنه (غنه داران) 8-کتاب ذوالساکنین ( جمع دو سکون) سپس هر کتاب به دو بخش اسمها و فعلها تقسیم شده است. دیوان الغات ضمن آنکه یک لغت نامة گسترده است، یک فرهنگنامة پر محتوا نیز به شمار می‌رود؛ زیرا در این کتاب مسائل مختلف: تاریخی، جغرافیایی، اسطوره شناسی، شعر، ضرب‌المثل، فولکلور، ریشه‌یابی واژگان، دستور زبان و ... فراوان به چشم می‌خورد. محمود شخصاً دانشمندی مردمی و فرهنگ دوست است و برای جمع‌آوری و تدوین کتابش در میان ایلات و عشایر به گشت و گذار می‌پردازد؛ بدون آنکه انتظار کوچکترین پاداشی از طغرل سلجوقی خاقان ترک یا القائم بامرالله خلیفة عباسی عرب داشته باشد. محمود در سال 1098 میلادی یعنی در سن 97 سالگی در زادگاه خود یعنی ناحیة اپال که در مغرب کاشغر قرا دارد، می‌میرد و در آنجا برای او مقبره‌ای با شکوه بر فراز تپه‌ای خاکی می‌سازند که از پایین تپه تا سر قبرش 97 عدد پله می‌خورد که به تعداد سن و سال محمود کاشغری است. بعد از محمود دهها لغت نامه به پیروی از دیوان‌اللغات‌الترک نگاشته شده که هیچ یک از آنها نتوانست همپایة دیوان‌اللغات گردد. ما در اینجا فقط به ذکر نام بعضی از آنها بسنده می‌کنیم: الادراک للسان‌الاتراک، بلغت المشتاق فی‌لغت‌الترک و القفجاق، زهرالملک فی نحو الترک، الافعال فی لسان الترک، قصیدة قواعد لسان‌الترک، التحفت الزکیه فی لغت الترکیه، سنگلاخ، التمغای ناصری، لغت فتحعلی قاجار و ... محمود در دیوان‌اللغات نام 22 قبیله از 24 قبیلة ترکان را بدین صورت نام می‌برد: قنق (قینیق)، قیغ (قایی)، ییوا (ایوا)، سلغر (سالور)، افشار، بکتلی (بیگدلی)، بکدلاز، بایات، یزغر (یازر)، ایمور، قره بؤللإک، آلقابؤللإک، ایگدیر، الإره‌گیر، توتورغا (دودورغا)، اولایونتلوق (آلایونتلو)، تؤکر(دؤکر)، بجنک، جوالدوز، جبنی و جروقلوق. (فقط دو قبیلة قیزیق و قارقین در کتاب ذکر نشده است.) محمود زبانهای مختلف ترکان را به 20 لهجه و گویش تقسیم می‌کند؛ بدین قرار: قپچاقی، اوغوزی، یماکی، باشقوردی، باسمیلی، قایی، یباکویی، تاتاری، قیرقیزی، چگلی، تخسی‌یی، یغمایی، اوغراقی، چاروقی، چمولی، اویغوری، تانقوتی، ختایی، خلجی و حاقانی. در دیوان‌اللغات 250 الی 300 ضرب‌المثل وجود دارد که بعضی از آنها به همان شکل قدیمی در ترکی امروز بخصوص در ترکی قشقایی موجود است. در جابه جای دیوان کاشغری اشعار ترکی در اوزان‌هجایی سروده شده که همه می‌دانیم اصولاً وزن هجایی وزن بومی و ملی شعر ترکی است که تقریباً تاریخی 7000 ساله را طی می‌کند . قالبهای هجایی موجود در دیوان محمود عبارتند از : 5 هجایی، 7 هجایی، 8هجایی، 10هجایی، 11هجایی، 12هجایی و 14 هجایی. تعداد 4 اسطوره در این کتاب موجود است که هر کدام در جای خود قابل تأمل است. باورها و اعتقادات مردم نیز در دیوان کاشغری نوشته شده؛ مثلاً اعتقاد باران خواهی (استمطار) که به صورت کوسه‌گلین در بین ترکان قشقایی مرسوم است در دیوان به چشم می‌خورد. ظاهراً اولین و قدیمی‌ترین کتابی که از دیوان کاشغری نام می‌برد، تاریخ بیهقی است. سپس بدرالدین محمود بن موسی‌العیناتی ( از لغویان معروف قرن نهم) در کتاب خود به نام «عقدالجمان فی تاریخ اهل زمان» که در 30 مجلد تالیف شده، در جلد «انساب و جغرافیا» در فصل «الاتراک» به طور مفصل از دیوان‌اللغات استفاده است. اما اولین کسی که توانست دیوان کاشغری را به چاپ برساند، احمد رفعت معروف به معلم رفعت بود که در سالهای 1333 الی 1335 ه.ق. در 3 جلد چاپ کرد. در سال 1928 میلادی «کارل بروکلمان» استاد زبانهای سامی این کتاب را به آلمانی ترجمه کرد. بسیم آتالای در سالهای 1939 الی 1941 با استفاده از دو ترجمة چاپ نشدة معلم رفعت و عاطفت قونیه‌ای این کتاب را به ترکی استانبولی برگرداند . در سالهای 1960 الی 1963 صالح م . مطلب اف با استفاده از ترجمه بسیم آتالای دیوان کاشغری را به ترکی ازبکی ترجمه کرد . دیوان لغات در سالهای 1981 الی 1983 در شهر اورمچی به ترکی اویغوری ترجمه شد. «روبرت دنکوف» و «جیمزمک کلی» دو تن از اساتید دانشگاه هاروارد در سالهای 1982 الی 1984 این کتار را در 3 جلد به انگلیسی ترجمه کردند. در سالهای 1997 الی 1998 «اصغر کرماشولی اگابایوف» کتاب را در 3 جلد به ترکی قزاقی ترجمه کرد. در سال 1375 ه.ش. دکتر محمد دبیر سیاقی با استفاده از ترجمة «کارل بروکلمان» آلمانی قسمت نامها، صفتها، ضمیرها و پسوندهای موجود در کتاب دیوان کاشغری را به فارسی ترجمه کرد. و خلاصه در سال 1383 ه.ش. محقق گرانمایه پرفسور دکتر حسین محمدزادة صدیق این کتاب را به ناب‌ترین و درست‌ترین شکل به فارسی برگرداند. این ترجمه ارزنده‌ترین کتابی است که نه تنها ایرانیان بلکه جهان اسلام اعم از ترک، فارس، عرب و ... می‌توانند به نحو احسن از آن استفاده نمایند. منابع  

1-دیوان‌اللغات الترک محمود بن الحسین الکاشغری برگردان فارسی از دکتر حسین محمد زادة صدیق.

2-Divan lugat- it- turk tercemesi Ceveren: Besim Atalay.

3-تاریخ بیگدلی پرفسور غلامحسین بیگدلی.

4-نامها و صفتها و ضمیرها و پسوندهای دیوان‌اللغات الترک محمود کاشغری ترجمة دکتر سید محمد دبیر سیاقی.

5-مجله وارلیق دکتر جواد هیئت.